2-NJİ DERS:GEPLEŞİK WE ÇEKİMLİLER
(praktiki sapakdan nusgalar)
SÖZLEÝJİ(S):SALAM,MÄHRİBAN
ÝAŞLAR!
DİŇLEÝİJİ(D):SALAM,MUGALLYM!
S:TÜRKMEN DİLİNDEN
İKİNJİ DERSİMİZE HOŞ GELDİŇİZ!
D:HOŞAL BOLDUK!
S:EZİZ
ÝAŞLAR,BİZ BU DERSİMİZDE HEM GEPLEŞİK HEM-DE ÇEKİMLİ SESLERİ GAÝTALAP GEÇERİS WE ÖŇKİ
DERSİMİZİ HAS YKJAM BERKİDERİS!GEPLEŞDİKMİ?!
D:GEPLEŞDİK.
S:Türkmen
diliniň elipbiýinde jemi näçe harp bar?
D:Türkmen elipbiýinde jemi 30(otuz) harp bar.
S:Şol harplary
elipbiý tertibine görä aýdyp bilersiňizmi?Kim aýdyp
berjek?!
D:Men synanyşyp göreýin.
S:Berekella,hany siz aýdyň!Siz
bolsa,onuň aýdan harplaryny tagtada
ýazyň.Geliň,çekinmäň!
D 1.: a,be,çe,de,e,ä,fe,ge,he,i,je,že,ke,le,me,ne,ňe,o,ö,pe,re,se,şe,te,u,ü,we,y,ýe,ze.
D
2.:Aa,Bb,Çç,Dd,Ee,Ää,Ff,Gg,Hh,İi,Jj,Žž,Kk,Ll,Mm,Nn,Ňň,Oo,Öö,Pp,Rr,Ss,Şş,Tt,Uu,Üü,Ww,Yy,Ýý,Zz.
S:Tüweleme,elipniýdäki sesleri dogry
aýtdyňyz we dürs ýazdyňyz.Diýmek,türkmen diline
yhlasly ýapýarsyňyz, şeýle hem etmeli.Türkmen atalar
sözünde yhlas bilen baglanyşykly şu nusga bar:”Yhlas bilen aglasaň,sokur gözden ýaş çykar”.Yhlas
etseň, bir işe erjel ýapyşsaň,seniň maksadyňa
ýetjekdigiň bellidir.Dogrumy?!
D: Hawa,elbetde.Dogry,dogry...
S:Hormatly ýaşlar!Geliň,çekimli sesleri
öwreneliň.Hany,tagta serediň,ýazan harplaryňyzdan näçesi
çekimli harp?!Kim aýtjak?!Berekella,hany bakaly,siz aýdyň!
D:Ýazylanlara görä jemi sekiz sany çekimli harp
bar.
S:Siz biraz howlukdyňyz.Jemi çekimliniň sany
sekiz däl.Oňatja oýlan,hany oturyň.Başga kim
aýtjak?!Hany siz aýdyp beriň!
D:Türkmen dilinde jemi dokuz sany çekimli harp bar.
S:Haý,berekella!Dogry, türkmen dilinde jemi dokuz
sany çekimli harp bar.Hany,kim tagtada şol harplaryň aşagyny çyzyp
berjek?!Baş üstüne,siz geliň!
D:Aa,Bb,Çç,Dd,Ee,Ää,Ff,Gg,Hh,İi,Jj,Žž,Kk,Ll,Mm,Nn,Ňň,Oo,Öö,Pp,Rr,Ss,Şş,Tt,Uu,Üü,Ww,Yy,Ýý,Zz.
S:Gaty dogry,berekella!Oturyň!
D:Mugallym meniň soragym bar!
S:Baş üstüne,soraň,hany aýdyň!
D:Mugallym,bagyşlaň, men ýalňyşymy
düzetmek isleýärin.Men “y” harpyny ýazylyşlary meňzeş
bolandygy üçin Türkçedäki bilen
garyşdyrypdyryn.
S:Dogry,siz mamla!Türkmen dilindäki “y” harpy Türkçedäki
“y” harpy bilen ýazylyşy meňzeş ,şonuň üçin harplaryň
ýazylyşyna oňat üns bermesek,käwagt ýalňyşmagyňyz
mümkin.Bu siziň hemmäňize sapak bolandyr diýip pikir
edýärin.Hany,siz çekimli harplary aýdyp beriň!
D:a,e,ä,i,o,ö,u,ü,y.
S:Eziz ýaşlar!Çekimlileriň türkmen dilinde uzynlyk-gysgalyk ýaly
häsiýetli aýratynlygy bar.Meselem,”a” çekimli harpy hem uzyn
sesi,hem-de gysga sesi aňlatmak üçin ulanylýar.Şoňa görä, siz
çekimlileriň bu aýratynlygyny özüňizde yzygiderli bellik
etmeseňiz,söz manysyny doly öwrenip bilmersiňiz.Gepleşdikmi?!
D:Gepleşdik.
S:Geliň,ilki gysga aýdylýan “a” sesine
mysallar ýazalyň.Şu
näçe?(“6” )
D:alty.
S:”a” uzynmy gysga?!
D:”a” sesi gysga aýdylýar.
S:Dogry.Bu näme ?( surat:alma)Dogry,alma.”a” sesleri
nähili aýdylýar?!
D:Gysga aýdylýar.
S:Bu näme?(surat:açar)Anahtar däl,türkmençe muňa
“açar” diýilýär.”a” sesleri nähili aýdylýar?!
D:İkisi-de gysga aýdylýar.
S:Bu suratdaky ussanyň elinde näme bar?
D:balta...
S:Eziz ýaşlar,türkmen oňa “palta” diýilýär.”b”
we “p” ses tapawudy bar.Türkmençede “palta”.Hany aýdyp görüň!
D:Palta,palta...
S:”Palta” sözünde näçe çekimli ses bar?Näçe çekimli
bolsa,şonça bogun boljakdyr.
D:Bu sözde iki çekimli bar.İki bogun bar.
S:Haýsy çekimliler?
D:İkisi-de “a”.
S:”a” çekimli sesleri nähili aýdylýar?!
D:iki “a” hem gysga aýdylýar.
S:Bu nämä?(surat: at)
D:at.Bu atyň suraty.
S:Çekimlisi nähili aýdylýar?
D:”a”,gysga aýdylýar.
S:Berekella,dogry.Geliň,bu çekimlini uzyn
aýdalyň.Hany,siz aýdyp görüň!
D:aat...
S:”aat” isim(ad) diýmekdir.Şeýlelikde,uzyn
“a” başga bir many berýär.Esasy aýratynlyk hem şu ýerden
başlanýar.Türkmen dili sesleriň uzynlygyny has gadymy döwürden bäri
gorap saklapdyrlar.Bu diliň esasy baýlyklaryndan
biridir.Saýgarmak,seljermek,düşünmek birbada aňsat düşmez.Muny
ýuwaş-ýuwaş öwrwneris.
Hany tagta iki sany gysgajyk sözlem
ýazalyň.Hany,siz tagta geliň!Ýaz!Siz hem
depderiňize ýazyň!
D:1.Bu atyň syraty. 2.Seniň adyň kim?
S:İki sözlemiň hem ikinji sözüniň aşagyny
çyzyň!
D:1.Bu atyň
syraty. 2.Seniň adyň kim?
S:İki sözüň hem köküni tapyň!
D:at we ad.
S:Ýoldaşyňyz dogry ýazdymy?
D:Hawa,dogry...
S:Oňatja pikirleniň,ýazylyşda bir
hata,ýalňyş bar!Hany kim aýtjak?!
D:.....(jogap ýok).
S:Hormatly ýaşlar!Türkmen dilinde sözleriň
köki,ýa-da sözleriň soňy “b”,”d”,”j” açyk çekimsizler bilen gutarmaz.Hany,onda hatamyz nirede
aýdyň!
D:ikinji söz hem
“t” bilen gutarmaly:”at”.
S:Diýmek,bu
ýerde bir çekimsiz”t” bar
hem-de iki hili aýdylýan “a” bar.Şol çekimliniň esasynda iki
söz,iki many emele gelýär:1.”at”(suratdaky münülýän
haýwan);2.”at” (isim).Muny
başga mysallaryň üsti bilen düşündirmek bolar:
1.”ýat”(ýatmak,süýnmek,uklamak
manylaryny aňladýan işlik)
2.”ýat”(birinji
manysy:aň,huş,zehin,oý,hatyra...;ikinji manysy:tanyş
däl,özge,keseki)
1.”bat”(batmak,çümmmek,bulaşmak manylaryny
aňladýan işlik)
2.”bat”(güýç,kuwwat,hereket,gaýrat,hyjuw...Gapyny
bat bilen ýapdy...)
1.”al”(almak,edinmek,ele geçirmek,elde etmek...
manylaryny aňladýan işlik)
2.”al”(birinji
manysy:reňk:gyzyl,gyrmyzy;ikinji manysy:hile,aldaw,mekirlik...)
1.”ak”(akmak işliginiň dürli manylary)
2.”ak”(birinji
manysy:reňk,garanyň garşysy,tersi;ikinji manysy:arassa,tämiz;üçünji
manysy süýt-gatyk,çal,agaram ýaly önümler;dördünji
manysy:arpa,bugdaý ýaly däneli önüm;bäşinji manysy:balyk tutmak
üçin ulanylýan tor...)
1.”sap”(birinji manysy:bir zadyň tutawajy,el bilen
tutulýan bölümi;susagyň sapy;ikinji manysy:aldaw,hile,mekirlik:sap
atmak-bir zatdan gaçmak mekirlik etmek;üçünji manysy:harby
termin:hatar,nyzam;dördünji many:işlikden:iňňäniň gözünden
sapagy geçirmek;bir zady beýlekä baglamak;bir zady
uzaldyp,beýleki bilen utgaşdyrmak...)
2.”sap”(arassa,tämiz,hakyky,goşantsyz,päk;boýdan-başa,bütünleý....)
Bellik:
Hormatly ýaşlar!Siz bu sözlerdäki uzynlyk we
gysgalygy oňatja öwrenmek üçin bir çaklaňja “jübi sözlüjegini” edinmelisiňiz.Çünki türkmen dilinde dokuz sany çekimli harp bolsa-da,on alty (käbir alymlara görä on sekiz) sany çekimli fonema (özbaşdak
many aňladyp bilýän ses ) bardyr.
Geliň,ýazylyşlary
meňzeş bolan sözleri öwreneliň:
1.ak-;2.ak
Ol matanyň reňki akdy.Elindäki gabyň aşagyndan suw akdy.
1.al-;2.al
Ol alma aldy.Bu oňa gurlan uly bir aldy.Baýdagyň reňki
gyzyl-aldy.
1.at-;2.at
Ol çäýnege çaý atdy.Awçy guşy tüpeň
bilen atdy.Bu at öň hem hemişe
aýlawy baglaýan atdy.Magtymguly –Pyragy ...Bu at türkmen dilini täze öwrenýän
okuwçylaryň köpüsi üçin birinji gezek eşidilýän bir atdy.
1.bar-;2.bar
Men onuň ýanyna düýn bardym. Şol ýygnakda men
hem bardym.
1.bil-;2.bil
Seljan soralan temany oňat bildi.Garrylygyň
esasy agram salýan ýeri dyz bilen bildi.
1.biz;2.biz
Bazara biz bilen Gülälek hem gitdi.Ýyrtylan topy biz bilen tikdik.
1.daş;2.daş
Onuň ýeke özüniň gitmeli ýeri
örän daşdy.Merediň bir elindäki paltady,beýlekisindäki bolsa uly daşdy.
1.gap-;2.gap
Ol ýokary zyňlan topy hemmelerden öň
gapdy.Jereniň goltugyndaky ýönekeý bir boş gapdy.
1.gyr-;2.gyr
Ol saýgyç bilen öýüň içindäki
siňekleri gyrdy.Mämmediň atynyň reňki demir gyrdy.
1.gyz-;2.gyz
Suw gyzdy.Ol owadan gyzdy.
1.ot;2.ot
Ot ýygdyk.Ot
ýakdyk.
1.öç-;2.öç
Çyra öçdi.Onuň reňki öçdi.Bu
taýpalaryň arasyndaky iň agyr öçdi.
1.öl-;2.öl
İki ýerinden seçme degen towşan şolbada
öldi.Onuň elindäki esgi öldi.
1.saç-,saç;2.saç
Güneş ir bilen öz ýagtylygyny saçdy.Onuň
öňüne taşlanan düýnki kesilen ýogun saçdy.Onuň
közüň üstünde goýany täzeje saçdy.
1.syr;2.syr-
Bu esger üçin örän gizlin bir syrdy.Ol içerini syrdy,süpürdi.Kakasy oglunyň saçyny
syrdy.
1.taý;2.taý;taý-
Siziň göreniňiz öten ýylky
taýdy.Ol buzuň üstünde taýdy.Myrat
maňa oýnamak üçin bir taýdy.
Ahmet öz taýyny getirdi.Sapar öz köwşüniň taýyny tapmady.
1.tut-;2.tut
Ol agyrýan böwrüni eli bilen tutdu.Onuň
iýýäni tutdy.Jemal
tutyny açdy.Jeren tuduny iýip boldy.
1.uç-;2.uç
Akja kepderi,uç sen erkana!Uç-gyraksyz Garagum çölüne belet bolmasaň,sähel ýerde
ýalňyşmagyň ahmaldyr.
1.ýal;2.ýal
Bu mata
jygyldyk(jygyllyk) bazarynda(bazarynna) ýal.Ol atyň
ýalyndan (ýalynnan) mäkäm ýapyşdy.
1.ýan-;2.ýan
Ot
ýandy,(ýanny)kül boldy(bolly).Ol sag ýanyna ýatdy,çünki çep ýany iki günden bäri agyrýardy.
1.ýol-;2.ýol
Jeren bir gül ýoldy(ýolly).Bu ýol biziň şäherimize gidýän
ýoldy.
Aşakdaky
sözleri özbaşdak öwreniň:
1.sol-;2.sol
1.it;2.it-
1.pil;2.pil
1.aç-;2.aç
1.as-;2.as
1.ýap-;2.ýap
1.tap-;2.tap
1.gör-;2.gör
1.toz-;2.toz
1.ýag-,2.ýag
Jemleme:Türkmen dilinde dokuz sany çekimli harp
bolup,olar jemi on alty sany özbaşdak many aňladýan sesi
bildirýärler:
Gysga çekimli fonemalar:a,e,i,o,ö,u,ü,y; Uzyn çekimli
fonemalar:a,ä,i,o,ö,u,ü,y. Jemi on alty sany çekimli fonemadyr.Türkmen dilinde
“e” sesiniň uzynlygy we “ä” sesiniň gysgalygy känbir
ýaýraň däldir.Bu sesleriň sözüň kökünde emele
getiren uzynlygyna kök uzynlyk
ýa-da birinji uzynlyk,goşulmalaryň
we ses düşmeleriň üsti bilen bolýan uzynlyga goşmaça uzynlyk ýa-da ikinji
uzynlyk diýilýär.
***Geliň,biraz
sözlük üstünde işläliň!
Türkmen
atalar sözi:
*İşlemedik-dişlemez.
Bu ýerde iki sözde uzynlyk bar.Şol sözleriň kökleri:1.iş;2.diş.İkisi-de at,kök uzynlyk,birinji uzynlyk.
*İr turan işinden dynar.(dogry aýdylyşy:İr
turon işinnen dynar).
Bu ýerde üç sözde uzynlyk bar.Şol sözleriň kökleri:1.İr;2.iş;3.dyn-.Biri-hal,beýlekisi-at,üçünjisi –işlik.Hemmesi-de birinji uzynluk.
*Ýer ala,ýurt ala.(dogry aýdylyşy:Ýer ala,ýurd ala)
Bu ýerde üç sözde uzynlyk bar.Olaryň ikisi meňzeş:”ala” sözi aslynda sypat,bu ýerde halyň rolunda gelýär, biri bolsa at:”ýurt” sözi.Bular hem birinji uzynlyk.
*Ýol
ogly ýolda
ýagşy,tüweleý-golda(dogry
aýdylyşy:Ýol ogly
ýollo
ýagşy,tüwölöý-gollo).
Bu ýerde hem üç sözde uzynlyk bar.Olaryň hem ikisi
meňzeş:”ýol”sözi,beýlekisi-“gol”,üçüsi-de at,birinji uzynlyk ýa-da
kök uzynlyk.