TÜRKMENÇE GEPLEŞIGI
ÖWRENMEK ÜÇIN TEKSTLER
“BIR KITABYŇ HEKAÝASY”
I
-Salam!
-Salam! Geliň, geçiň ,uýam! Näme hyzmat?!
-Bagyşlaň,
elimizde örän gymmatly bir kitap bar. Magaryf bölüminde satyn alnyp
bilinjekdigini aýtdylar. Şonuň üçin geldim.
-Hany getir göreýin... Bu bir golýazma eseri
ekeni... Örän gadymy bir kitap ýaly. Üns berilmeli eser...Ýagşy, siz
munuň bahasyna näçe diýýärsiňiz?
-Adamym
pahyr, muny maňa tabşyranynda, 30 altyndan pes bolmaz diýip sargapdy.
-Baý-bä,siz-ä uýam, ummasyz diýäýdiňiz-ow! Bu
baha ägirt uly bir kitaphana alyp bolar. Gymmadrak, edil bu baha bolar öýdemok.
Ýöne, gelipsiňiz, ýene bir
geňeşçi müdirimize görkezeýin.
Ol häzir ýok. Bu kitaby bize goýup gidiň. Siz ýene bir hepdeden soňra
habar tutmak üçin geläýiň.
-Taňry
ýalkasyn.
Ýumuş:1.Gepleşi ilki özbaşdak okaň we
düşünmeýän sözleriňizi bellik edip alyň. 2.Şol
sözleriň aňladýan manysyny sözlükden öwreniň. 3.Gepleşigi
rollar boýunça okamagy öwreniň. 4.Çekimlileri uzyn aýdylýan sözleri
belläň we şol sözleri dogry okamaklyga çalşyň.
- Hoş geldiňiz! Siziň getiren
kitabyňyzyň bahasy üçin
on altyn berjekler.
-Be, o nähili
beýle bolýar?Adamym görgüli beýle diýmändi,ahyry...
-Şeýle kesgitlediler, galanynam özüňiz
bilersiňiz. Meniň pikirimçe, bu kitap örän gymmatly bir kitap
bolmaly. Siz muny bir-de sagatlar bazaryndaky kitapçy Burhana äkidip
görkeziň. Oňa meniň iberendigimi aýdarsyňyz. Wagtlaýynça
şol ýerde dursun, belki-de bir alyjy tapylar-da, siziň diýýän
bahaňyza alarlar.
-Taňry ýalkasyn.
Ýumuş:1.Gepleşi ilki özbaşdak okaň we
düşünmeýän sözleriňizi bellik edip alyň. 2.Şol
sözleriň aňladýan manysyny sözlükden öwreniň. 3.Gepleşigi
rollar boýunça okamagy öwreniň. 4.Çekimlileri uzyn aýdylýan sözleri
belläň we şol sözleri dogry okamaklyga çalşyň.
-Aýyplaşmaweriň!
--Geliň,
geçiň ,uýam! Hoş geldiňiz!
-Bagyşlaň,
bu golýazma, bir gymmat bahaly kitap.
-Hany, göreýin,bakaly. Rugsatmy?
-Hawa,
alyň. Adamym pahyr munuň bahasy 30 altyndan pes bolmasyn diýipdi. Magaryf bölüminde muňa 10 altyn diýip baha kesdiler.
-On altyn diýýäňmi?! Diýmek, magaryf bölümi 10
altyn berdi diýsene...Käşge, muny on altyna satsadyňyz.
-Beýle-de bir zat bolarmy? Adamym pahyr 30 altyndan pese hiç berme
diýipdi. Ol maňa wesýet edipdi, ahyry?! Aslynda asla satmazdyk, ýöne näme
ýeter-ýetmezçilik, eli gysgalyk,garaz, eli ýukalyk ...
-Düşünýän,düşünýän...
Ýumuş:1.Gepleşi ilki özbaşdak okaň we
düşünmeýän sözleriňizi bellik edip alyň. 2.Şol
sözleriň aňladýan manysyny sözlükden öwreniň. 3.Gepleşigi
rollar boýunça okamagy öwreniň. 4.Çekimlileri uzyn aýdylýan sözleri
belläň we şol sözleri dogry okamaklyga çalşyň.
-Dogrusyny aýtsam, meniň pikirimçe hem bu kitap
örän gymmat bahaly bir eser bolmaly. Asla munuň ýaly bir eseri öň görmändim. Gowusy, muny wagtlaýyn
maňa amanat goýup gidiň. Belki-de bir oňat müşderisi
tapylar...
-Sag boluň!Taňry ýalkasyn! Size azar hem bolduk.
-Goýaweriň, diýýäniňiz näme?
-Bagyşlaň, näçeräk garaşmaly bolarkam?!
-Bir hepdeden soňra geliň.. Eger
satylmasa, onda yzyna alyp gidersiňiz.
-Bolýar,taňry ýalkasyn! Häzirlikçe sag boluň!
-Saglykda görşeliň!
Ýumuş:1.Gepleşi ilki özbaşdak okaň we
düşünmeýän sözleriňizi bellik edip alyň. 2.Şol
sözleriň aňladýan manysyny sözlükden öwreniň. 3.Gepleşigi
rollar boýunça okamagy öwreniň. 4.Çekimlileri uzyn aýdylýan sözleri
belläň we şol sözleri dogry okamaklyga çalşyň.
-Hawa,hormatly okyjylar!Bir kitabyň hekaýasy. Türk medeniýetiniň iň gadymy çeşmelerinden bolan “Diwany lugat-it tütküň” başdan geçirenleri. Bu waka ýokardaky söhbetdeşligiň sözleýjisi bolan bir zenanyň sagatlar bazaryna gadam goýmagy bilen başlanýar.
Hormatly okyjylar!Ynha,size hekaýasyny aýdyp berjek
belli kitabymyz “Diwany lugat-it türk”.Eser Mahmyt Kaşgaryly tarapyndan
Garahanlylar döwründe
ýazylypdyr.Garahanlylar uýgur döwletiniň pese gaçyp,çökmäge
başlan wagtynda IX asyryň ortalarynda Orta Aziýanyň günbatarynda
ýaşapdyrlar. Onuň paýtagty häzirki wagtda kartalardan hem aýrylyp
taşlanan Balasagun şäheridir. Ondan soňra Gündogar Türküstanda
ýerleşýän Kaşgar şäherini paýtagt edinipdirler. İlki
başda Garahanly hökümdarlaryndan Bazyr
hanyň ogly Satuk Bugra han X asyryň ortalarynda musulmanlygy
kabul edipdir. Şeýle hem ol muny döwletiň resmi dini hökmünde yglan
edipdir. Şeýlelikde, şol döwürlerde Aziýadaky iň güýçli we
gudratly döwleti musulman döwleti bolupdyr. Bu döwürde öňi bilen Kaşgarda türk yslam medeniýeti örän
köptaraply görüşinde işlenipdir we ummasyz mukdarda naýbaşy eserler döredilipdir. Bu eserlerden iň esasylaryna ýetilip
bilneni hem “Diwany lugat-it türk” eseridir. Eseri Mahmyt Kaşgarly
ýazypdyr. Ýöne,gynansak-da, Mahmyt Kaşgarly hakda “Diwany lugat-it türk”
eserinde berlen maglumatlardan başga zat bilnenok. Mahmydyň doglan we
aradan çykan wagty hem anyk belli däl. Diňe kitabyny 1074-nji ýylyň
10-njy Baýdagynda (fewral aýynda) ýazyp gutarandygy we şol döwürde hem
ýaşynyň has ulalşandygy bilnendigi üçin özüniň XI asyrda
ýaşandygy we şol asyryň ahyrlarynda aradan çykandygyny çaklamak
mümkin.
Garahanly döwletiniň edep-terbiýeli
maşgalasyndan bolan Mahmyt Kaşgary gadymy bir mekdep geçipdir. Ol arap we pars dilini
örän kämil öwrenipdir. Arap diliniň
ähli inçeliklerine deňiç oňat bilipdir. Oňat ýarag ulanyp bilen
bir esger bolupdyr, köňli hemişe türklükden doly bolan baryp ýatan
bir milli buýsançly şahs eken. Ol türk milleti hakynda şeýle
setirleri beýan edipdir:
”Men hut şuňa göz ýetiripdim, ýagny beýik
taňry döwlet güneşini
türkleriň künçlerinde dogdurypdy. Asmandaky degreleri olaryň
daş-töweregine öwrüpdi. Hut Biribaryň özi olara türk adyny beripdi we
olary ýer ýüzüne hakany belläpdi. Zamananyň hakanyny olardan çykarypdy,
dünýä milletleriň edara edilmegini,olara ýolbaşçylyk etmekligi hut
türkleriň eline beripdi. Olary her kimden üstün tutupdy we özlerini
hak-hukuk babatda güýçlendiripdi. Olaryň hyzmatynda bolanlara, olara sygnanlara hemişe hemaýat edipdi, olary öz
dileglerine ýetiripdi. Olary ýamanlaryň şerinden gorapdy.
Oklaryň gelip teniňe sanjylmagyndan goranyp bilmek üçin, akyly bar
bolana düşen paý, bu adamlaryň tutan ýoluny tutmak bolupdy.
Derdiňi diňledip bilmek we türkleriň göwnüni awlamak üçin
olaryň gepleýän dilleri bilen geplemekden başga ýol ýokdur.”
Mahmyt Kaşgarly öz döwründe Samarkant, Buhara,
Nişapur ýaly orta asyr türk yslam ylym merkezlerinde ýaşap, şol
ýerlerdäki alymlar bilen içgin tanşypdyr.Ol arap we pars dillerini kämil
bilipdir. Ene dili bolan türk dilini hem-de onuň ençeme dialektlerini ussatlarça öwrenipdir we çeper , labyzly
gepläpdir. Bütin türk dilleriniň sözlük
hazynasyny ýygnamaga çalşypdyr. Şol sebäpli Orta Aziýanyň örän köp ýerlerini gezipdir we dil babatda örän baý maglumatlar
ýygnapdyr. Bu hakda ol öz kitabynda şeýle sözleri ýazypdyr:
“Özüm türkleriň
iň dilewaryndan, iň pähimdaryndan, iň danasyndan, iň
pähim-paýhaslysyndan, tohum-tijiň naýbaşysyndan we oňat gargy
ulananlardan biri bolsam-da, türkleriň bütin illerini, obalaryny,
çöllerini ädimme-ädim gezdim, aýlandym. Türküň, türkmeniň,
oguzyň, çigiliň, ýagmanyň, gyrgyzyň dillerini, kapiýalaryny
tutuşlygyna zehinime nagyş eden ýaly
bezedim. Bu babatda şeýle bir öňe gitdim welin, her taýpanyň
dili, meniň pikirimçe, has kämil şekilde ele geçirildi hasap edýärin.
Bu kitabymy uzak wagtlap derňew we barlag edenimden soňra, iň
oňat usulda, has çeper görnüşde ýazdym. Adymy dünýäniň
soňuna çenli ýatlatmak we ahyrýetde tükeniksiz hyzmat gazanmak üçin
Alladan hemaýat diläp ýazan bu kitabyma “Diwany lugat-it türk” adyny goýdum.”
Mahmyt Kaşgarly kitabyny
1072-nji ýylda Bagdatda ýazmaga başlapdyr we 1074-nji ýylyň 10-njy
fewralynda gutarnykly tamamlady.Ondan
soňra kitabyny Abbasy halypasy El-Muhtewiýä berdi.Şeýlelikde,türk
diliniň we medeniýetiniň
araplaryň arasyndaky ilkinji propagandaçysy boldy.Kitabyny öz
hökümdary Tabgaç Bugra hanyň ýerine
Abbasy halypasy El-Muhtewiýä bermegi hakynda käbir rowaýatlar bolsa-da,olar
doly hakykaty ýüze çykaryp bilmezler.Munuň asyl sebäbi türk diliniň
arap dili bilen deňme-deň gidýändigini görkezmekligidir.Mahmyt
Kaşgarynyň “Diwany lugat-it türk” eserinden başga “Kitaby
jewahir-ün-nahü türk” atly türk grammatikasyna degişli bir eseriniň
bolandygy hem bilinýär.Gynansak-da,häzire çenli bu kitap ele salynmandyr.
“Diwany lugat-it türk” eseri
ensiklopedik aýratynlyklary özünde birleşdirýän uly bir türk
sözlügidir.Kitapda türkmen ,oguz,gyrgyz ,yagma we çigil türkleriniň sözlük
hazynasy bilen birlikde,türk taryhy,halk döredijiligi ,edebiýaty,geografiýasy
we jemgyýetçilik ylmy
giňişliginde türk milli medeniýeti bilen baglanyşykly
maglumatlar berilýär. “Diwany lugat-it türk” bu gün elimizde ýeke-täk nusga
görnüşindedir.Bir tötänlikden Aly Emir tarapyndan tapylyp,häzir hem Ystambylda
millet kitaphanasynda
ýerleşýändir.Eser jiltlenen görnüşinde jemi 638 sahypadyr.
Mahmyt Kaşgary sözleri düşündirmek üçin
köpsanly edebiýatyň we halk döredijiliniň nusgalaryny ulanypdyr.Bu
özboluşlylyk eseriň ähmiýetini has-da artdyrypdyr.Sözli edebiýat we
halk döredijiliginiň önümi 220 bentdir,eseriň dürli ýerlerinde
sergilenendir.Bu bölümlerden XI asyr türk jemgyýetleriniň durmuşy
barada maglymat almaklyga mümkinçilik bardyr.Arap filologiýasyndan başy
çykýandygy bilinen Mahmyt Kaşgary eserini bu filologiýanyň usulyna
görä we elipbiý tertibinde ýerleşdirendir.
“Men işi ýeňilleşdirmek we kitaby
gysgaltmak üçin bu ýoly tutdum.Menden öň hiç kimiň etmedigi bir
tertip boýunça we hiç kimiň pikir etmedik bir düzgün bilen işi
düşündirdim.Toparlara bölünen zat nusga alynsyn diýip birnäçe
düzgünler,täzeçe ölçegler kesgitledim.Kitapda türkleriň
däp-dessurlaryny,maglumatlaryny görkezmek üçin olaryň aýdýan
şygyr nusgalaryny
seçeledim.Hasratly we şatlykly günlerinde pähim-paýhas bilen aýdýan dana
sözlerini-de aldym.Şeýlelik bilen,bu kitap arassalykda men diýen
derejä,ajaýyplykda has oňat bir nepislige ýetdi.Göwün bildiren bu
işimde Taňrydan hemaýat islärin.Her hili güýç-kuwwat diňe
oňa ynanmakdyr.Ol bize goluny uzadar we bu neneňsi ajaýyp bir
ynançdyr”.
Bu sözlerden soňra kitapda türk diliniň
fonetikasy-ses bilimi hakynda maglumat berilýär.Atlar we işlikler boýunça
ähmiýetli we möhüm hasaplanan düşündirişlerden soňra türk
alymlary we türk dilleri tanadylýar.Mundan soňra esasy sözlük bolan bu bölüme geçilýär.
Türk diliniň eliňizdäki ilkinji
sözlügi,grammatika kitaby,edebiýat antologiýasy we hatda XI asyrda taýýarlanan
ilkinji türk dünýäsi ensiklopediýasy
bolan bu eserde bir-de ýörite karta ýerleşdirilipdir.Türk dünýäsine
degişli bolan bu kartanyň ähmiýeti örän uludyr.Çünki bu iň
ilkinji türk dünýäsi kartasydyr.Katrada türkleriň ýaşan
territoriýalar bilen,olar bilen ýakyn we uzak gatnaşyklary bolan
milletlere hem ýer berlipdir.Bu kartada daglar gyzyl,deňizler ýaşyl
,gumluk sähralar bolsa gök reňk bilen berlipdir.Kartanyň merkezini
türk hökümdarlarynyň oturýan ýeri
bolan Balasagun şäheri emele getiripdir.Oňa ýakyn bolup,bu ýerde
bellenilmedik köl Yssykköldür.Beýleki türk şäherleri we sähralar bu şähere görä anyklanandyr.Ugurlardyr
taraplar hem gadymy türk däp-dessurlaryna görä ýola goýlupdyr.Şol sebäpli
kartanyň esasy görnüşini gündogar emele emele getirýär.Kaşgarly
eserinde birnäçe ýer-ýurt,tire-taýpa,ülke atlaryny agzap geçmegine
garamazdan,kartasynda olary görkezmändir.Şeýle-de bolsa XI asyrda türk
taýpalarynyň Orta Aziýadaky territorial ýerleşişini görkezmegi
babatdan kartanyň ämiýeti has uludyr.
Bu ýeri Milli kitaphana. Hekaýasyny gürrüň
edýän kitabymyz “Diwany lugat-it
türküň” saklanýan kitaphanasy. Häzirki wagtda dünýäde ýeke-täk nusgasy
bolan eser Aly Emiriniň golýazmalarynyň arasynda okyjylaryna
garaşýar.Bu bina Osmanly taryhynda Edirne bakjasy ýa-da Faýzullah Efendi
bakjasy diýilýän ganly çaknyşykda öldürilen Şehriyslam Erzurumly
Seýit Faýzullah Efendiniň wakyfy bolan “Feýziýe darul-hadys”binasydyr.Gurluşygy
1701-nji ýylda tamamlanypdyr.Aly Emiriniň wakyflara ýüz tutup,kitaplaryny
oňa bagyşlamak isländigi üçin oňa bu ýeri salgy
berlipdi.1916-njy ýylda ilkinji gezek 14 müň jiltden ybarat eseri bu ýere
goýupdyr.Şeýle hem onuň öz islegine görä bu ýere “Millet kitaphanasy”
diýen at berlipdir.Bu kitaphanada gadymy eserler kolleksiýasy hökmünde iki
bölüm bardyr.Birinjisi Aly Emiri kolleksiýasy,ikinjisi Faýzulla Efendi
kolleksiýasy.”Diwany lugat-it türk “ Aly Emiri kolleksiýasyna degişli
bolan golýazmalaryň arasynda ýerleşýär.
Adyny ýygy-ýygy tutanymyz bu Aly Emiri kim we nähili
bir şahsyýetdir?
Aly Emiri 1857-nji ýylda Diýarbakyrda doglupdyr.Ol
dürli ýerlerde hasapçylyk we buhgalterlik wezipelerinde işläp,1908 –nji
ýylda pensiýa çykyp,Ystambyla gelip,bu ýere ymykly ýerleşýär.Aly Emiri
Efendi barypýatan kitap ölemenidi,oňa kitap diýdigiň besdi.Kitap
ýygnamaga örän ýaşlykda başlapdyr.Tutuş etraplary aýlanyp dürli
ýerlerden ýygnan kitaplarydyr golýazmalary jemläp,uly bir kitaphana
döredipdir.Bu eserleriň arasynda iň bellisi .”Diwany lugat-it türk “
bolup,mundan başga-da ençeme gymmat bahaly golýazmalar bardyr.Bular
Osmanly patyşa diwanlary,Aşyk
Çelebi tezkiresi,Gündogar
žurnallary ýaly müňlerçe gymmatly eserlerdir.Orta derjede bir şahyr
bolan Aly Emiriniň öz eserleri-de bardyr.Bularyň arasynda “Tezkireýi
şuaraýy Amit” atly Diýarbakyrly şahyrlardan we ýazyjylardan söhbet
eden kitaby has-da meşhurdyr.
Ömründe asla öýlenmedik we kitaplar bilen
baş-başa galyp ömür süren Aly
Emir Efendi özüne massus bolan häsiýetlere
eýedir,akylly,pähimli,daş-töweregindäkileriň bilmedigine
düşündiriş beren bir şahsdy.Yslam we Osmanly taryhyny
,edebiýatyny örän oňat bilerdi.Örän ýatkeşdi.Müňlerçe setirleri
ýatdan aýdyp bilerdi.İbn Bibiniň ,Mahmyt Kemalyň
aýdyşlaryna görä,bu ukypdyr başarnygy we bilimi üçin onuň özüne
has göwni ýetýän eken.Öz eserlerini beýlekileriň eserlerinden üstün saýar
eken.Aýratyn hem töweregindäkiler tarapyndan “paýhasly pähimdar,ussat” ýaly
sözler bilen ýüzleniler eken.Ol bu sözlere has-da hoşal bolar eken.
Ynha,görşüňiz ýaly.Ol geldi.Uzak gün bu
kitaphanasyndaky otagynda işlejek.Agşam bolsa belki öýüne
gitjek,belki-de bu ýerde iş otagynda galjak.Bilip bolmaz,kofehana hem
gidip biler.İň gowusy,biz gidip oňa şol
ýerde garaşalyň... .
”Diwany lugat-it türkiň “hekaýasyny
göleliň,bize nähili beýan etjekkä?!
Aly Emiriniň adatydyr.,öwrenen
endigidir.Köplenç agşamlaryna şu görýän “Diýarbakyr
kofehanasyna”gider we bu ýerde gijäniň bir wagtyna çenli dostlary bilen
söhbet eder.Soňra-da Barmakgapydaky
öýüne gider.Serediň,görşüňiz ýaly,ynha,özi hem gelýär.
Hormatly okyjylar!Aly Emiriniň söhbetlerinde
köplenç taryhdan,şygyrdan we edebiýatdan söz edilerdi.Elbetde,seýrek
kitaplaryň hem iň köp
gürrüňi edilýärdi.İsleseňiz,biraz ýakynlaşyp
göreliň.Bu agşam nämeler hakynda gürrüň edilerkä?!
Ynha,täze bir ylym we şygyr mejlisi.
Gurlupdyr.Şu öňüňizde görýn şahsyňyz taryh
gyramasynyň agzasy Tewhit beg,ýene şol agzadan Aryf beg,ortadaky
belli,Aly Emir Efendi.Meşhur Amasýa taryhynyň awtory Hüseýin
Hysametdin Efendi.Aly Emire ýakyn oturan ýaş ýigit bolsa Kilisli Rifat we
Aly Emiriniň söhbetine gatnaşmaga meýilli adamlar we onuň höwesekleri.
-Hakydamda 100 müň türkçe beýit bardyr
diýip,arkaýyn aýdyp bilerin.Arapça we parsça bolanlaryny hasaplamaýaryn..
- Bu aýdýanyň biraz galarak
bolmaýarmy,eýsem?100 müň beýit,akylyňa sygar ýaly däl.
-Men muňa ençeme gezek şaýat bolup
gördüm.Osmanly zamanynyň şygyrlaryndan birini okasalar,Emiri
ussadymyz onuň kimiň goşgusydygyny we şol
goşgunyň yzyny dowam etdirip biler.
-Tüweleme,şeý diýsene.”Hemedan daş
bolsa,kädi ýakyn” diýipdirler.Halypamyzyň özi bu ýerde,geliň gowusy
ol synanyşyp görsün.
-Bu nähili bolýar?Biz näme ondan ekzamen
alýarysmy,näme?
-Düşnükli,düşnükli.Bu gojalan baş
sizi entek köp utandyrar.Hany aýt ,göreli.
-Bir şeýleräk bendiň bölegi bar.Ne
onuň galany belli,ne-de ony ýazan.
“Pyýale nuşy
meýden feragat eýleýelim,
Şaraby laline
ýaryn kanagat eýleýelim”.
-Be,örän täsin,asla
duýmadym.
-Bu beýt kimiňkikä,eýsem?
-Aýalynyňky ýaly.
-Goýsana,Aýaly hezretleri heý-de beýle düzgünsiz zatlary ýazarmy?Bu
elbetde,ikinji derejeli bir şahyryň işi.Onsoňam,şuny
biliň,bu ýer,bu wakyf Mahmyt Ependä degişlidir.
-Aý,dilleriňe güller bitsin!
-Bagyşlaň,ussadym,agşam ýadyma bir
bent goşgy düşdi.
-Ýok bol,gözüme görünme!
-Ýuwaş-ýuwaş ,beýle
gaharlanmaň,ussadym.
-Hormatly halypam,öten agşam Aýasofiýa
meýdanynda gezelenç edýärdik.Bilşiňiz ýaly onuň golaýynda Mimar
Sinanyň guran bir soltan hammamy bardyr.Ýadygäligindäki ýazylan taryh
ýazgyla maglymata gözüme kaklyşdy. Ony okamaga çalyşdym we bellik
edip aldym.
-Wah,nirä ýazdym,hany göreýin.
-Bu zatlaryňy ýygna,”Mus-mus diýme,Mustapa
diý”.Diýjek zadyňy anyk pyşgyr.
-Aý,bolýar,goşgyny tapmadym.Halypam,diýjek
bolýan zadym şu.Şol goşgyny Hüdaýy lakamly bir şahyr
ýazypdyr.Geň galaýmaly.Aziz Mahmyt Hüdaýy hezretleri beýle bir hammama
taryh ýazypdyr,bu gaty geň..
-Sen entek biraz gögele bolýarsyň.Osmanly
döwründe ençeme şahyrlar bolupdyr.Hatda şol wagtda birnäçe Hüdaýy
atly şahyr ýaşap geçipdir. Aziz Mahmyt Hüdaýy hem şolaryň
biridir.Ýöne seniň aýdýan hammamyňdaky taryhy goşgyny
ýazmandyr.Ony ýazan Azizzade Hüdaýydyr.Indi düşündiňmi!
-Düşündim.,aslynda men hem ilki oňa
geň galypdym.Siziň saýaňyzda muny hem öwrendim.
-Rifat beg,ussatdan üzňe bolmaň,siz entek
nämäni görýäňiz,ondan has köp zatlar öwrenersiňiz.
-Eý-weý,bular bize kofe bermän,ýüpsüz
daňaýdylar-da.Jemil,Jemil oglum,hany kofeleri tizräk getirsene!
-Eziz adamlar,bu agşam size örän şatlykly
bir habarym bar.Eşitseňiz,hut agzyňyz uçuklar.
-Baş üstüne,halypam gulagymyz sizde.
-Ol nähili şatlykly habarmyş?!
-Siz heý .”Diwany lugat-it türk “atly bir eser
görüpdiňizmi ýa-da onuň adyny eşitdiňizmi?
-Ýok,eşitmedik,garaz bir sözlük bolaýmasa...
-Ýok,men hem görmedim.Ýöne Katip Çelebi muny bellik
edip alýar.
-Ony geç.Başga?
-Arap taryhçylaryndan biri-de,wah ady ýadyma
düşenok.Ol hakynda ýazypdyr.
-Şeýle çaklaýaryn:”Jananymy gören ýok”.
-Halypamyz,siz ony gördüňizmi?Bize ondan biraz
gürrüň berseňiz. Arapmy,parsmy,kim ol.?
Biribaryň hemaýaty bilen bu ajaýyp eseri
şu gün ele geçirdim.Kofeler menden.
-Hormatly ussadymyz,kofe beýlede dursun,ol kitap
nähili bir kitap.Nirede görüldi,kimden alyndy,haýyş edýän...
-Bizi alada goýmaň,baş üstüne,haýyş
edýaris.
-Siziň bilşiňiz ýaly, men
pahyryň kimim bar. Hiç kimim ýok.
-Kitaplaryňdan başga.
-Örän dogry,kitaplarymdan başga.Sagatlar
bazarynda ýatyp-turup ýören adam men.Her gün ol ýere degip geçmesem
bolmaýar.Düýn kitapçy Burhan bege bardym.Täze bir kitap zat bolaýmasyn diyip
girdim onuň dükanyna.Ol dükanynda öz işi bilen gümrady.
-Burhan beg,bular ownuk-uşak kitaplar.Hany
bularyň içinde çorba çykar ýalysy ýokmy?
-Bir kitaba bar,halypa,göwnüňden
turarmy,turmazmy bilmedim-dä..
-Ber bakaly,bir göreýin.
-Ýöne eýesi köp pul soraýar.Alyň.Bu
kitabyň maňa gelenine bir hepde çemesi boldy.Goňşy bir zenan
getirdi,adam pahyr ýogalypdyr.Eli gysgamyş,kitaby satyp,çagalaryna derman
pul edinjekmiş.Men hem Magaryf bölümine äkit diýdim.Ol hem
äkidipdir...Birneme dagynyk gerek?!
-Hä,neme,näme diýipdirler?
-Bir hepde bizde galsyn,geňeşçä görkezjek
diýipdirler.Bir hepdeden soňra oňa 10 altyn teklip edipdirler.Zenan
görgüli adamsynyň 30 altyndan aşak berme diýen sözüni aýdypdyr.
-Hawa,olar näme diýipdirler.
-Näme diýer öýdýäň,30 altyna äpet bir kitaphana
satyn alarys diýenmişler we kitaby yzyna gaýtaryp beripdirler.
-Ýagşy,ol naçar görgüli näme edipdir?
-Nätsin biçäre,getirip maňa
tabşyrdy.Geçmese,yzyna aljak.
-Nähilimiş,ussadym?!Eğer halan
bolsaňyz ,gerek bolsa siz alyň.
-Adamyň aýdyşyna bir
seretseňizläň,gerekli bolsa siz alyň diýýär.Halan bolsaňyz
diýýär,men bolsa begenjimden tas özümden gidipdim.Dogrymy aýdýan ýykylyp
galýardym şo ýerde.Damagym dagy gurap gitdi.
-Ýagşy,ondan soňra ...
-Nämä ýüregiňi eliňe
alýaň,howlukma-da.Sabyr et.Aýdyp otyrn-a..30 lira diýip,bir depen ýerini
depip dur.Wah,30 lira aslynda otuz müň lira deger bu kitap.Dünýäde
deňi-taýy görülmedik bir türk sözlügi.Mundan gadymy,mundan peýdaly hiç zat
bolup bilmez.
-Burhan beg siziň begenjiňizi bilendir.
-Elbetde,bildi.Menem-ä asla syr bildirmezlige
çalyşdym..Aý,görnüşi ýaly-da...Bilmedim,kemmi,dolumy?!Garaz
dargaşup ugrapdyr özi-hä...Akylly-başly bir gözden
geçirmeli.Soňra ýazan hem Kaşgaryly bir adam.Kimdir, kimiň
kimidir.Ýagdaýlara şeýle Burhan beg.
-Bää,mgaryf bölümi
10 lira teklip edipdir-dä.Men bolsa muňa 15 lira berýärim.
-Ussat,kitap meniňki däl,meniň
özüiňki bolsa,al,janyň sag bolsun diýjek-le.Siz bilen az
alyş-beriş etmedik ahyry,bu
bir amanat kitap.
-Aý,men saňa beletdirin.
-Dogrymdan gelýärin,siz maňa
ynanaýyň.Biçäre görgüli dogry 30 lira diýýär,ondan pes bolmaz.
-Eger almajak bolsaň,näme edeli,gowusy yzyna
tabşyrmak bolýar.
-Kim ol zenan?
-Ýaşy ulalyşan bir zenandyr.Öňki
arçynyň orunbasary Nazyt begiň garyndaşy..
-Bolsa bolubersin,näme şoňa görä bahasy
artýarmy?
-Siz dogry düşüniň.Adamsy pahyr ýörite
wesýet edipdir.Muny oňat saklaň.Gyssansaňyz muny äkidip
kitapçylara satarsyňyz.Ýöne bahasy otuz altyndan az bolmasyn
diýenmiş.Şonuň üçin muny alsaňyz,siz ol görgüli naçara hem
kömek etdigiňiz bolar.
-Diýmek,şol zenanyň ýagdaýy
çykgynsyz-da.Indi garaýşym üýtgedi.
-Burhan beg!Aýdyp oturyň,ussadym!
-Kitaby alýaryn.
-Hawa,şeýdip kitaby aldym.Emma...Dostlar,kitaby
almasyna-ha aldyk.Ýanymda diňe on bäş lira bolsa nätjek?!
XI
-Burhan beg!
-Aýdyp oturyň,ussadym!
-Men şol kitaby alýaryn.
-Hawa,şeýdip kitaby aldym.Emma...Dostlar,kitaby
almasyna-ha aldyk.Ýanymda diňe on bäş lira bolsa nätjek?!Eger öýe
gitsem,birden bir müşderi gelip kitaby alyp biler.Kim bilýär,her zat bolup
biler.Burhan-da näme satsa bolýar,berer goýberer.Biziň bu kitap ýygnamak
işimizde başymyzdan nämeler geçmedi,ahyry?!
-Wiý,şol ýerden birinden karz pul alsaň
bolmadymy?
-Haý,akylyňdan aýlanaýyn ,Tewhit beg!
-Hut şonuň pikirini edýärdim.Bir
tarapdan,”Eý beýik Biribarym,maňa bir tanyş-biliş ýa-da bir dost
iber” diýip hudaýy çagyrýardym.Bu kitapdan meni aýra salma diýip doga
edýärdim.Bermese,hut oturyp möňňürip aglajakdym.
-Ýagşy,ondan soňra biri geldimi?
-“Oglan howlugar,tudana wagtynda bişer”
diýipdirler.
-Bir seretsem,gapynyň öňünden taryh
guramasynyň gadymy edebiýat dersini beren Faik Reşat beg
geçmeýärmi..Derrew eňdim yzyndan...
-Reşat beg...Reşat beg...
-Eýgilikmi,ussat.Näme boldy,ne beýle howsalaly...
-Reşat beg,sen gaýrat et,örän çykgynsyz ýagdaýa
düşdüm.Bar bolsa,maňa gaýrat edip,20 altyn karz ber.
-Düşündim,ýene kitap meselesidir.Baryňy-ýogyňy
kitaba berdiň.
-Näçäň bar.Gapjygymda on lira bar.
-Wah bolmady..Bolmad-ow.
-Gaýgy etme,ussat.Öý şu ýakynda,derrew alyp
geleýin.
-Aý,sagja bol,hut Hydyr ata bolup
ýetişdiň.Alla seni maksat-myradyňa ýetirsin.Şu ýerde
garaşaýyn.
-Ynha,getirdim,alyň.Dogry otuz lira.
-Reşat ,Reşat jan,sen maňa şu
ýerde garaş.Bilip bolmaz pelek işin...Men kitaby derrewjik alyp
geleýin.
-Bolýar,bolýar.
-Burhan beg!
-A,hoş geldiňiz!
-Al,al,şu otuz altyny.Kitap meňki.
-Aý,näme howlukmaçlygy bar,beýdip ýörüp...
-Alyň,halypa.Gutly we haýyrly bolsun!Peýda
getirsin.
-Hakyňy halal et,Burhan
beý.Satdyň,aldym.Ber eli,wessalam,jüttamam.Bu iş baglanandyr.
-Baglamasyna-ha bagladyk,ýöne hany meniň paýym.
-Aý,bulary sen ýöne diý-de,goýaý.Ynha,bu-da
seniň paýyň.Hak edip,gazanan paýyň,al.
-Alla bereket bersin!Peýdaly bolsun,ýene
garaşaryn.Sag boluň!
-Reşat beg,Reşat beg..
-Aýdyň ,gulak asýan ussadym.
-Alla müň-de bir şükür,aldyk kitaby.
-Näme howsalaly görünýäň.Bir zadyňy ýatdan
çykardyňmy?
-Burhana seretdim,söwdany bozaýmasyn,şu ýerden
biraz uzaklaşaly.
-Ýagşy kitaby aldyňyz,ýeri onsoň
nätdiňiz?
-Berýän soragyna bir seretsene,gözüme
sürtjekdim.Näme edersiň öýdýäň.Elbetde,öýe gitdim.İýmegi-içmegi
ýatdan çykardym.Tegelek bir hepdeläp bu kitap bilen meşgullandym.
-Halypam,birneme temasy hakynda hem gürrüň
beräyseňiz gowy boljak.
- Siz ony aýdýarsyňyz ,bu bir ýönekeý kitap däl,başdan aýak Türküstan
ülkesi.Türküň diline,taryhyna,medeniýetine degişli başga
şunuň ýaly iň gadymy kitap ýokdur.Bu türkçe sözlük saýasynda
örän uly zatlar gazanyljakdyr.
-Türkiýat işleriniň ýola goýlup
başlanan we barha kämilleşdirilýän wagty şeýle bir kitap,edil
duranja bombadyr,bomba.
-Berekella,diliňe döneýin.Göwnümden
turduň.Arapçada Sweýwehiň kitaby nähili bolsa,”Diwany lugat-it türk”
hem biziň dilimizde şoldur.Bu kitaba baha kesmek zerur bolsa
Karunyň hazynalary ýetmez.
-Baý,bu kitabyň sözüni diýseň
süýnderdiňiz-aý.Könelip sandan galan bir kitap.
-Näme diýýäniňi gulagyň eşidýärmi,ol
bir eser,ol bir miras.Aňkasy aşan diýsäni,agzynyň aýdýanyny
gulagy eşidenok.
-Emiri Efendi öňünden çykana gürrüň
berýär,onda-da onuň aňyrsyna çykyp bilenok.Zyýa beg,bu kitap türklük
älemi üçin bir duran hazyna.
-Şeýlemi,has gadymymy,dilimize,taryhymyza
degişli gadymy bir eser.
-Hatda bir gezek muny Zyýa beg eşitse,ol örän
begener diýipdim.
-Nädip aýtsamkam,neneňsi
düşündirsemkäm,munuň hiçbir deňi-taýy ýok. Deňsiz-taýsyz
bir eser bu.
-Dünýäde ýeke-täk nusgasynyň bardygy
aýdylýar.Diňe bir sözlük däl,duran bir ensiklopediýamyş.İçinde
halk döredijiligi bar,edebiýat bar,taryh bar,şygyr bar,hatda bir karta hem
bar.
-Bä,adamyna-da duşupdyr.Aly Emiri oň ýaly
zatlary adamlara aňsat-aňsat görkezmese gerek.Nätsekkäk?
-Näme-de bolsa,siz bir oňa gidip görseňiz
gowy bolar.Belki sizi gynandyrmaz.
-Ony tanamaýan ýaly gürleýärsiňiz.Ol ölemen
kitapçy.
-Belki,goltugynda göterýändir.
-Ol hem bolup biler.Näme-de bolsa,ahyrynda gedip
göreris.Belki,Allanyň özi şowuna düşüräýedi-dä...
-Zyýa Gökalp beg geldi.
-Gelsin,gelsin...
-Çakylyksyz geldik,eýsem-de bolsa pahatsyz etmeris.
-Hoş geldiňiz,sapalar getirdiňiz.
-Saňsaryňy çykaryp,däli-diwana
etjek.Ýörite aýagym bilen baryp gördüm.Okap bilmekden-ä geçdim,şol
kitabyň ýüzüni bir göreýin diýdim.
-Näme jogap eşidendir öýdýärsiňiz..
-Bilip bolmaz,belki kanagatlanarly bir...
-Onuň diýýänine bir seretsene,sabyrly bol,Zyýa
beg,bir gün nobat size-de geler.İlki men bir doly derňew edip çykaýyn
diýýär.Bu adamy nätse bolar.Ony nädip yrmalydygyny aýtsana...
-Men bir zat oýlanýan,ýöne...
-Hany,aýt ol näme?!
-Bilýänsiňiz,Aly Emiri Efendi
Diýarbakyrlydyr.Obadaşlaryndan birini ibersek,belki-de
gowşaşar,doňy çözüler.
-Akylyňdan
aýlanaýyn,seniň..Dogry.Onuň eminden aýdyşyň ýaly
diýarbakyrlylar geler.
-Onsoňam,ýokary derejeli adamlaryň öýüne
gelmegine begener.
-Bu iş boldy.Derrew bir hat ýolla.
-Halypam,Diýarbakyr wekilleri geldi.
-Goý,girsinler.Her iş bolsun,bähbit
bolsun,özi-hä soňky döwürde zyýratçy köpeldi.
-Agşamyňyz haýyrly bolsyn!
-Hoş geldiňiz!
-Ussat Aly Emiri özüne çagyrýar.
-Kitap meselesi bolmasyn..
-Wah,käşge şeýle bolsady...
-Rifat!...Bilýänsiň,seni hemişe oňat
görýänimi!
-Hawa,ussadym,bilýän.
-Şeýle hem saňa ynanýaryn.Seniň
işçeňligiňe,ukybyňa,başarnygyňa guwanýaryn.
-Hormatly halypam,meni gaty utandyrýaňyz. Siziň
saýaňyzdadyr,halypam.
-Ynha,kitap,şol ady belli “Diwany lugat-it
türk”.Al,al,çekinme-de seret.Seni şunuň üçin çagyrdym,Şeýle bir
waraklap çyk.Menden soňra bu kitaby gören bagtly adam sensiň.Muny hiç
ýatdan çykarma.
-Meniň üçin bu uly bagt,halypam.Taňry
ýalkasyn.Ejdatlarymyzyň,dilimiziň başdan geçirenleriniň
bary bu ýerde.Tolgunjymdan ýaňa durup bilemok.
-Aňsat däl.Bu tolgunmany diňe ylyma,kitaba
aşyk bolanlar biler.Watanyna,diline,taryhyna aşyk bolanlar
biler.Käşge bu milletiň her bir şahsy bu kitap üçin seniň
duýan tolgunmaňy duýup bilsedi.
-Ägirt,äpet.Bu kitap bir duran hazyna
ýaly-la,halypam.
-Mamlasyň,Rifat!Bu tutuş türk
äleminiň sözlügi,iň uly çeşmesi.Ýöne biraz dargan,sahypalary
garyşypdyr,öýdýän.Başy ,soňy belli däl.Men belli bir netijä
gelip bilmedim.
-Muny başdan aýak gözden geçirmek gerek.
-Refat,köşegim,men seni bu iş üçin
çagyrdym.
-Hormatly halypam,ynamyňyz üçin has-da
buýsanýaryn.
-Bu kitaby başdan soňa setirme-setir
yzarla.Bütinmidir,ýartymydyr,dolumydyr kemmidir bularyň baryny
derňejeksiň.Sahypalary tertiplejeksiň.Men indi halys
garradym.Gözlerim-de gowy görmeýär.
-Halypam,maňa mundan uly ynam bolup
bilmez.Onsuzam bu işe meni laýyk gördüňiz.
-Berhudar bol.Ýöne kitap kem bolsa,dat meniň
günüme.Men onda ölýänçäm aglap geçerin.Eger doly bolsa,onda bütin dünýä
meňkidir.Senden haýyş edýän,günde bolmasa-da,günaşa bu ýere
gel.Şu işi bitir.
-Jenaby hakda hemaýat berer,enşalla,
-Enşalla.
-Refat,senden başga birine ynanyp-da,bu kitaby
oňa bermen.
-Ynamyňyzy ödemäge çalşaryn.
-Kilisli Refat köp wagtdan bäri görnenok.Nirelere
gitdi.Sen ony görýärmiň?
-Eşidişimize görä,ol Aly Emiriniň
haýyşy boýunça “Diwany lugat-it türk” eserini anyklap,düzgüne
salýarmyş.
-Näme diýdiň.Diýmek ,kitaby görüpdir-dä.
-Görmäň nämejik,ony başdan soňuna
çenli barlag edýärmiş.
-Nähili bagty çüwen adam.Ol üçin gadyr gijesi
gelipdir diýsene asyl.Bu kitap ýadyma düşende ukularym gaçýar.
-Salam ,köşek!
-Salawmaleýkim,halypam!
-Ýadawlyklar gutardy.
-Baş üstüne oturyň.
-Ýok,ýok,sen otur.
-İşleriň nähili gidýär?
-Siziň saýaňyzda ahyry gutardyk.
-Nä-me,gutardymy,berekella,netijesi nähili?!
-Doludyr,halypam!Gözüň aýdyň.Kitabyň
sahypalary gutarnykly.
-Ah,köşek,ine,indi bütin dünýä meňki
boldy.Elleriňe güller bitsin!Rifat,elleriň dert görmesin!
-Menden näme dileseň,dile şu wagt.
-Hormatly halypam,saglygyňyzy dileýärin
-Diňle,köşek.Men gök gümmeziň,asman
giňişliginiň aşagynda ýalňyz bir adam.Hiç kimim
ýok.Ömrümi kitaplara berdim.Ýöne Barmakgapyda meniň bir öýüm bar,edil
häzir hasap notariusyna gideli-de,ony seniň adyňa geçirdeli.
-Halypam,beýle zat bolmaz.
-Bu güni başga günlere deňeme.Kap dagyndan
gar isleseňem,bu gün gidip getirerin saňa.Beýle
kiçelmäň,hormatly ussadym!Men bir üýtgeşik zat etmedim ahyry.
-Alla size saglyk bersin.Men bir üýtgeşiklik
etmedim-ä.Ýöne bir zat haýyş edip bilerin.Ol hem bu kitabyň
neşir edilmegine rugsat etseňiz.
-Enşalla,ol hem bolar.Netijede bu kitaby beýle
galdyrmakçy däl.Biziň däl,eýsem bütin türk milletiniň
malydyr.Häzirlikçe biraz sabyr etmekligimiz gerek.Bir gezekde oturyp,bilelikde
gözden geçireli.
-Baş üstüne,uly höwes bilen..
-Özümi bagtly hasaplaýan.Mahmyt Kaşgarynyň
kitabyny hem gördüm,hem-de okadym.
-Oglum,kofeler gelmedi-le.
-Soňunda bir neşir halyna getirdim.
-Diýmek ,biz hem görüp biljek-dä.Neşir
edilmegine umyt baglap bileris.
-Onsuz hem men muny öňden pikir
edýärdim.Türklik älemine mundan oňat sowgat bolmaz.Bu gapynyň açary
ýene-de siziň eliňizde.Maňa bu meselede hemaýat
ediň.Şu kitaby halas edeliň.
-Meniň elimden gelýän zat ýok ahyry,onuň
eýesi Aly Emiridir,ilki onuň rugsady zerurdyr.
-Bu belli,mesaňa-mälim.
-Onuň elinden kitap almak üçin öňi bilen
Perhat ýaly daglary ýarmak gerekdir.
-Bolsun.Mendäki aşyk hem Perhadyňkydan pes däldir.Ýöne çäresi
näme?Maňa ony aýdyň.
-Meniň akylyma bir çäre gelýär,ýöne
bilemok,siziň näme diýjegiňizi bilemok.Jüpüne düşjekmi?
-Ýöne basymrak bolaweriň.Bu iş ähli
barlygymy harjamaga taýýär.Gerek bolsa syýasy derejämi hem ulanaryn.
-Talat Paşa bilen duşuşýaňyzmy?
-Käwagtlar,gabat gelişsek..
-Nähili,oňa sözüňiz geçýärmi?!
-Onuň ýaly gürrüňleriňi goý.Näme indi
ara Talat Paşany sokalymy?
-Eýsem-de bolsa,şeýle ýaly.
-Paşa,Emirini örän gowy görýär.
-Hawa,hut şeýle.
“Gökdäki dilegiň ýerde
goşarmyş”diýmändirlermi,eýsem.Talat Paşa bir haýyş
etse,iş biter.
-Ýöne bir zady ýatdan çykarýaňyz.Hemmämiz Talat
Paşanyň jenaýatly bir şahs boldugyny bilýäris.Şonuň
üçin Talat Paşa Emiriniň üstüne gitse bolmaz.Ony Baba Ala çagyrsa hem
mynasyp däldir.Meniň pikirimçe,bir düşünişmezlik bar.
-Dogry.
-Beýle bolmaz.
-Başga bir ýol tapmaly.
-Men şeýle çäräni oýlanypdym.Ussat Aly Emiri adalat boýunça müdirimiz Ybraýym begi örän oňat görerdi.Onuň şahsyýetine,adyllygyna ähmiýet bererdi.Ybraýym beg-de oňa uly hormat goýýar.Emiri ýygjam onuň öýüne myhman bolardy.Soňra gelibem ol ýerde edilen gürrüňi bu taýda aýdyp berer.
-Munda bir üýtgeşiklik ýok,ahyry!
-Ybraýym beg bir gije ony agzaçara çagyrsa.
-Ýeri,onsoň..
-Şol naharda Talat Paşa we birnäçe
ýoldaşy hem bolsa,Emiri şol ýerde tanadylanda,”ussat,halypa”ýaly
hormat sözleri ulanylsa...
XXVI
-Häzir Oraza aýyna
girdik.Yzly-yzyna agzaçara çagyryş edilýär.Ybraýym beg bir gije ony
agzaçara çagyrsa.
-Ýeri,onsoň..
-Şol naharda Talat Paşa we birnäçe
ýoldaşy hem bolsa,Emiri şol ýerde tanadylanda,”ussat,halypa”ýaly
hormat sözleri ulanylsa...
-Agşamyňyz haýyrly!
-O-ow,bu gije çaý we kofeler menden.Jemil
oglum,kofeleri taýýarlaweri..
-Häzir barýaryn.
-Haýyr bol-a,uly bir üýtgeşiklik
boldumy,gullukçylyk wezipä dagy ýerleşdiňmi,ýa-da bir zat dagy miras
galdymy?
-Maňa görkezilen hormatlylyk saýasynda o
zatlaryň ähmiýeti nämejik?Ýok,üýteşik miras hem galmady.Onsuz hem men
känbir dünýä malyna gyzygman.Muny bilýänler bilýär,bilmeýänleri-hä aýdyp
oturmaýyn.
Şeýle bir
geň-taňlyga duçar boldum welin,diýip düşündirip bolmaz.
-Haýyş edýäs,näme bolanyny anygrak
düşündirseňiz...
-Be,näme yzyňdan ýagy
gelýärmi-how.Elbetde,aýtjak..Biziň adalat boýunça müdirimiz Ybraýym begi
hemmäňiz tanaýarsyňyz.Depseň,deprenmez baýlyga eýedir.Oňat
tälimdir terbiýe alan ylym adamdyr.Men hem oňat görer,gören ýerinde gelip
salamlaşar.Ýygy-ýygydan myhmançylyga
çagyrar.Gitmesem,üstüme geler.Zorlap diýen ýaly äkider.Düýn gije ýene agzaçara
çagyrdy.Gitmesem,asla boljak däldi.Gepiň gysgasy, onuň öýüne gitmeli
boldum.Men ol ýerde şeýle bir
gadyr-gymmatly garşyladylar welin,soramadaň,ýöne,diýiň-de
goýaýyň.Hal-ahwal soraşyldy.Agzaçar saçagynyň başyna
geçdik.Menden başga hiç kimi çagyrmandyr,ýüzbe-ýüz diýen ýaly
oturdyk.Şol wagt öýüň hyzmatçylaryndan biri içerik girdi.Talat
Paşa bilen onuň ýoldaşlary gelipdir.Bu garaşylmadyk
tötänlige bir serediň,ahyry.
-Hormatly ussadym.Siziň öňüňizde
hemişe baş egmäge taýýardyrys.Merhemet ediň!
-Goýaweriň..Beýle zat bolmaz.
-Menden rugsat alyp,taryha,edebiýata degişli
birnäçe zatlar soradylar.Ahyrsoňy söz aýlanyp-dolanyp,”Diwany lugat-it
türk” eserine geldi.Men kitap hakynda gerekli maglumaty berdim.Hemmesi agzybirlik bilen meni gutladylar.
-Ussadym huzuryňyzda söz sözlemäge
utanýaryn.Ýöne bir zady aýdasym gelýär.Kitaplaryň hem adamlaryňky
ýaly belli bir ömri bardyr.Bir kitap müňlerçe ýyllap
ýaşamaz.Çüýrär,ýitip gider.Elbetde medeniýet munuň hem çäresini
tapypdyr.Ol hem neşirýatlaryň araçylygy bilen ony neşir
etmek.Şeýlelikde,bir kitap müň bolar,on müň bolar,ýüz müň
bolar.Eýsem,”Diwany lugat-it türk” biz üçin örän ähmiýetli bir kitap
dälmi,näme?!Rugsat etseňiz,bu kitaby neşir edeliň.Başyna-da
adyňyzy goýalyň.Bütin jahana ýaýrasyn.Jahan sizden minnetdar
galsyn.Ýagşylyk ýatda galar.
-Sylaşygyňyz üçin sag boluň.Men hem
şeýle pikir edýärdim.Ýöne iki sany şertim bar.
-Aýdýanyňyz näme,hiç çekinmäň,halypam!
-Çekinmäň,aýdyň,şertiňizi ýerine
ýetirmäge çalşarys.
-Birinjisi,men bu kitaby diňe Kilisli Rifata
berip bilerin.Çünki,ol bu kitabyň gadyr-gymmatyny gowy
biler.Tertibine,düzgünine we dürst,dogry görnüşde neşir edilmegine
üns berer.İkinji şertim hem kitap neşir edilýänçä Rifatda
galmalydyr.Başgasynyň eline asla geçmeli däldir.
-Hormatly ussadym,islegiň şular
bolsun,edil aýdyşyňyz ýaly ederis.
-Bolýar.Kabul edýäris.Kilislä bereli.Onuň hiç
gürrüňi bolmaz.
-Halypam,size bir sowalym bar.Bu günler näme
wezipedesiňiz?
-Hasapgeçirişden pensiýä çykdym.
-Bolmaz,beýle zat asla bolmaz.
-Siziň ýaly hormatlanýan,parasatly
şahsyýetiň pensiýa çykyp,kenara çekilmegi bolup bilmejek zat. Ençeme
ýyllap hyzmat edip bilersiňiz.Ýurdumyzyň siziň ýaly alymlara her
wagt mätäçligi bar.Aýdyň,haýsy wezipe isleýärsiňiz.Derrew buýruk
bereýin.
-Alada edip,azara galmaň,men milletime zerur
bolan hyzmaty berdim we häzir hem berýärin.Öz islegime görä pensiýa çykdym.Bu
gün gözümde hiçbir gullukçynyň gadyr-gymmaty ýokdur.Aladadyr
sypaýyçylygyňyza taňryýalkasyn.
Haýyş edýän,örän uly haýyş edýän meni kitaplarym bilen
başa-baş galdyryň.Bu sözler üçin ýörite şohunly el çarpdylar.
-Bizdenem bir şowhunly el çarpyşma.
-Dogrymy aýdýan,siziň ýeriňize başga
biri bolan bolsa,bir welaýat häkimi wezipesini alardy.
-Gutlaýarys.Enşalla,kitabyň neşir
edilmegi miýesser bolar.
-Her iş
bolsun,bähbit bolsun.Ynha,şeýle-dä, bir azgaçara bardyk,nämeleri görmedik.
-Rifat ertir
gel,kitaby al.
-Siz hiç aladalanmaň,halypam.
-Kilisli Muallym Rifat beg geldi,halypam.
-Hormatly adamlar bu meseläni Kemala hakyky manyda
ele aldyrarys.
-Zyýany ýok,men haçan diýseňiz gelip bilerin.Onsuzam siziň myhmanyňyz
bar.
-Hoş geldiň,Rifat ,näme täzelik,kitaby
aldyňmy?
-Hawa.
-Hany göreýin.Getirdiňmi?
-Getirip bolarmy,Rifat kitap bilen köçe-köçe aýlanyp
ýor diýseler gowy däl,ýöne neşirýat işleriniň baryny ýola
goýdum.Basym wagtda neşir korrekturasyny bölek-bölek okap bilersiň.
-Bä-ä,ömrümiz garaşmak bilen geçjek-dä.
Onsoňam Rifat,Aly Emiri halypa sowgat hökmünde 300 altyn ibermegi mynasyp
gördük we has anygy merkezden ýörite karar çykartdyk.Nähili görýäň.
-Oňa mynasyp.Aslynda bu kitabyň bahasy hiç
pul bilen ölçelmez.Ýöne ussat kabul edermi,etmezmi ony bilemok.
-Kabul eder öýdemok.Ýöne biz öz üstümize düşen wezipäni ýerine ýetireli.
-Ezizim Zyýa! Sypaýyçylygyňyz üçin
taňryýalkasyn.Milli hyzmat üçin pul-peşgeş almak meniň
wyždanyma gaty agyr gelýän zat.Siz bu puly garyp-gasarlara sadaka paýlaň
we şol sadakanyň ady hem “Diwany lugat-it türk” bolsun.
-Köp işleýärsiňiz Rifat!Bu kitap sizi keselledermikän diýip gorkman hem duramok
-İşlemekden adama hiç zat bolmaz.Häzir-ä
örän jogapkärli işiň üstünde ylmy bir wezipäniň
gurbany.Elleriňe güller bitsin! Saňa aýtjak zatlarym bar.
-Eýgilikmi?
-Alňasama.Aýtjak zatlarym ýene bu kitap bilen
baglanyşykly.Saňa öň hem aýdypdym.Bu kitap dünýäde bir sany.
-Hawa, öň hem aýdypdyň.
-Ynha meni azara we alada goýýan hem bu.Ýadyma erbet
zatlar düşüberýär.
-O nähili?!
-Eger,öye bir ogry girip,ogurlaýsa,ýa-da birden
ýangyn bolaýsa.
-Biz hem alada galdyk.Ony has ynamdar bir ýere
tabşyrsaňyz bolmazmy?
-Siz mamla,men hem şeýle pikir edýärin.Baýazit
umumy kitaphanasynyň müdiri Ysmaýyl Seýit beg ynamdar adamdyr,oňa
eltip bereýin diýýärin.
-Oňat bolardy.Biz hem aladadan dynardyk.
-Ertir äkidip bereýin.Mundan beýläk kitaphanada
işläýin.
-Rifat beg,bilşiň ýaly,kitaphana dürli
görnüşli adam gelýär.Olaryň içinde her hilisi bar.Gara gözüňden
aýlanaýyn,gowusy meni bu işe goşmasana.
-Siz bir beýle diýmäň,ahyry!
-Haýyş edýän,meni muňa garyşdyrmaň.Mekdebiň
müdiri Akyr begi tanaýansyň.Iň gowusy muny mekdebe äkit.Mekdep
müdüriniň bir demir sandygy bar öýdýän .Şol ýerde saklansa,ynamly
bolar.
-Aý şepäm,sen maňa
duşmanmysyň.Men muny nädip gorap saklaryn.Gel-gel meni
tapdyňmy?!Onsuzam bu edara iş ýetik.Kabul etmekligim asla mümkin
däl.Aslynda kitap neşirýatda basylýar.Neşirýat müdiri Hamyt bege
aýt,bir öý tutsunlar.Sen hem hemişe şol ýerde.
-Essalawmaleýkim!
-Waleýkimessalam!Gel,geç...Näme hyzmat?!
-Hamyt beg,ertirden bäri sütünim süýndi,selpeme
kemini goýmadym.Şu kitaby gayýrat edip saklaň.
-Rifat jan,dogrudyr.Biziň neşirýatymyz
könelişipdir.Seni gynandyrmak islemezdim.Ýöne birden bir ýangyn
çykaýsa...Uly hyzmat edýäň,muňa düşünýän.Emma bu teklbiňi
kabul edip biljek däl.Iň gowusy ,ýene özüň gorap saklasaň,kem
bolmazdy.
-Maňa oňat gulak asyň.Sen hem.Bu
görýän kitabyňyz örän gymmat bahaly kitapdyr.Ejeňize öň
aýdypdym.Ertirden bäri gapy-gapy aýlandym,ýöne hiç kim kabul etmedi.Başga
çärämiz galmady,muny biz gorap saklamaly boljak.
-Bäriňize serediň,kakamyz aýtmady
diýmäň,gözüňiz her wagt bu kitapda boljakdyr.Eger goňşulara
ýa-da iş üçin gitmeli bolsaňyz,biriňiz hökman öýde galyp,bu
kitaba göz-gulak boluň.
-Ýagny nobatçy bolmaly-da?!
-Hut şeýle ,aýdyşyň ýaly oňa
nobatçy bolmaly.Eger hemmäňiz bile bir ýere gitmekçi bolsaňyz,onda
ony torbaňyza salyp,ýanyňyza äkitmeli.
-Bilip bolmaz ýangyn zat bolaýsa...
-Hudaý saklawersin,agzyňdan ýel alsyn.
-Adamçylykdyr,bilip bolmaz pelek işi,ýangyn
bolaýsa,öýüň goş golamlaryny gorajak bolmaň,diňe şu
kitaby goramaga çalşyň.Bu kitap öýümizden hem gymmatlydyr.Hiç haçan
unutmaň!
-Şeýdip,tutuş maşgalamyz bolup,bu
kitaby goradyk.Hudaýa şükür,birinji jildini neşir edip gutardyk.
-Täze bir nobatçy sanawyny taýýarlaberiň.
-“Diwany lugat-it türk” nobaty..
-Ýagşy,gündizlerine nobatçy durýar diýeliň,a gijelerine näme?
-Gijeleri nobaty men tutýaryn.Ýatjak wagtym ony
diwardan aýryp,ýassygymyň aşagyna salýaryn.
-Ynha,hormatly diňleýjiler!Şeýdip,Kilisli
Rifatyň ýolbaşçylygynda “Diwany lugat-it türk” eseriniň birinji
jildi neşir edildi.Ol kitaby üç jilt görnüşinde
taýýarlapdy.Beýlekileri-de neşir edilýärdi.Ýöne ýene ara Aly Emiri Efendi
girdi we kitabyň hekaýasy täze bir bölüme eýe boldy.Isleseňiz ony hem
Rifat begden eşideliň.
-Ikinji jildi neşir edýärdik.Bir gije Aly Emiri
halypa Ýewropadan gelen bir terjimeçi neşir edilen kitaby görüp ony
halandygyny,bir-de asyl nusgasyny görmek isleýändigini aýdypdyr.Men hem bolar
diýdim.Ertesi gün kitaby äkidip,Aly Emirä berdim.Şonda
ol:”Rifat,aýyplaşma,bu kitaby indi görmegiň kyn bolaýmasa-da biridir”
diýdi.
-Baý-bä-ä,gaty ýokardan tutupdyr-ow,gazabyna...
-Weý-weý,ussadym,bu nähili gep boldy.?!Neşir
dowam edýär.Beýle-de bir zat bolarmy?Öň ylalaşmadykmy.
Garaz gepiň gysgasy,ýalan sözlemäge mejbur
bolupdyr.Aly Emiriniň ýakyn garyndaşy hasapçy eken.Ony işden
çykarypdyrlar.Aly Emiriniň bu sebäpli aýlanmadyr ýeri galmandyr.Ahyry
şeýle netijä gelipdir.Men gidip,Magaryf bölümine düşündirmeli.Ony
işe aldyrmaly.Garaz sanasaň sogaby bar diýleni.Men Magaryf bölüminde
gakmadyk gapym galmady.Iň soňunda bolsa,Aly Emiriniň
garyndaşyny üç günüň içinde işe ýerleşdirip,ahyrynda kitaby
gaýtadan ele geçirdim.
-Hekaýanyň gaty uzynyny-ha siz başdan geçiren ekeniňiz.
-Sag boluň,Rifat beg,uly kynçylyklary
aşypsyňyz.Soňunda-da “Diwany lugat-it türk” eserini neşir
etmegiň hötdesinden gelipsiňiz.
-“Diwany lugat-it türk” eserini bize tanadan esasy
şahs Aly Emiridir,men bolsa diňe oňa kömekçi bildum.Bir
üstünligim bar bolsa,ol Aly Emiriniňdir.
-Kitabymyzyň başdan geçirenleri bu ýerde
tamamlanýar,hormatly diňleýjiler!Kilisli Mualim Rifat beg-de kitaby
1917-1919-njy ýyllaryň içinde neşir etdi.Ondan soňra Türk dil
guramasy tarapyndan 1941-nji ýylda bir asyl nusgasy neşir edildi.Ilki
Kilisli Rifatdan başlap,arapça bolan bu eseri terjime etmek üçin köp sanly
synanyşyk edenler boldy.Olaryň arasynda Besim Atalaýyň eden
terjimesi üç jilt görnüşinde Türk dil guramasy tarapyndan 1939-1941-nji
ýyllaryň içinde neşir edildi.Besim Atalaý ondan soňra,1947-nji
ýylda kitabyň latyn elipbiýde görkezgijini hem neşir etdi.Şeýlelikde,XI
asyrda Kaşgardan gadam goýup,bir
uzak ýolagçylyga çykan “Diwany lugat-it türk” kitabynyň başdan
geçirenleri şeýdip tamamlandy.Ony bize gaýdyp berenlere salam bolsyn!
-Eger bir gün ýoluňyz düşüp,Sagatlar
bazaryna ýa-da Millet kitaphanasyna baraýsaňyz,bu ýerde Aly Emiri
Efendini,Kilisli Refaty we Besim Atalaýy
ýatlap geçiň.Çünki olar hem bir wagtlar siz ýaly bu mekanlarda
aýlanypdyrlar we tüýs ýürekden we höwes bilen bilinmedik kitaplaryň bilinmedik sahypalaryna eglipdiler.