Doç. Dr. Berdi  Sarıyev, Gülalek Sarıyeva.

 

 

ŞAHIS ADLARI DESTANI-I

 

Başka halklarda olduğu gibi Türk toplumunda da kültürümüzün bölünmez bir parçası olan şahıs adları - özel isimleri takma  geleneği (çocuğa ad verme geleneği) vardır. Çok eskilere dayanan, tarihimizden temelini  alan bu gelenek bir başka deyişle ayrıca bir milli destana benzer. Şahıs adları destanı dediğimiz de budur. Uzun zamandan beri kendi varlığını sürdüre gelmektedir. Bu destanın konusu oldukça geniştir, kahramanları daha da çoktur, sanki bir başka alem gibidir, şahıs adları destanı. Konu ile ilgili örneklere kısaca bir göz atalım :

 

“DÜNİÄ(DÜNYA),DÜNİÄGÖZEL(DÜNYAGÜZEL),JAHAN(CİHAN), JAHANSOLTAN (CİHANSULTAN)...” gibi Türkmen kızlarının adları bu gün çok yaygın kullanılmaktadır.

“GARBERDI(KARVERDİ),GARİAGDY(KARYAĞDI),GARLY(KARLI)AİAZHAN (AYAZHAN),İAGMYRGELDI(YAĞMURGELDİ),...”gibi isimler Türkmen oğlanlarının adla- rından aldığımız bazı örneklerdir. Konusu bellidir.

“ALMA, ALMAGÜL, ERİKGÜL, ÜZÜM, ÜZÜMJAN (ÜZÜMCAN) ÜZÜMGÜL, NARBIBI, NARGÜL, NARTÄÇ (NARTAÇ), BÄGÜL,GÜLCAN, GÜLTÄÇ, GÜLÄLEK, GYZYLGÜL ,AKGÜL,İAZGÜL,BAHARGÜL...”gibi adlar da gerçekten çiçeğe ben -zeyen kızlarımıza aittir.

 

İnancımızı da çocuklarımıza verdiğimiz adlarımızla  yaşatıyoruz. Bunun bir örneği  olarak Türkmenlerde (PATMA,(FATMA), PATMABIBI ,PATMAGÖZEL,PATMAGÜL, ÄŞE(AYŞE) , ÄŞEGÜL, ÄŞEBIBI,ÄŞEW , KÄBE(KABE), KÄBİŞ, KÄBEGÖZEL, KÄBEGÜL...)  gibi  kız adlarını ; (ABDY, ABDYLLA, RAHMAN, RAHMANGULY, RAHMANBERDI, MUHAMMET,  RESULBERDI, RAHYM ,PYGAMBERGULY ,ISA,ISAGULY ,MUSA ,MUSAGULY , MÖWLAM , MÖWLAMBERDI...) gibi oğlan adlarını göstermek olur.

 

 Evet, görüldüğü gibi, bu destan Türklerin öz destanıdır. Bu destan Türklerin inanç destanıdır. Bu destan Türklerin kendi kimliği hakkındaki destanıdır. Bu destan Türklerin kültürü, gelenek-görenekleri ,inancı,dini ve desturu  ile ilgili olan hacimli bir destandır.  

 Bu destanın kahramanları hakkında,daha doğrusu Türkmenlerde  dini inanç ile ilgili yaygın kullanılan özel isimler hakkında okuyucularımıza kısa bir  bilgi vermek istiyoruz biz Şahıs Adları Destanı-I kısmında. Tarihimizin ilk sayfalarından başlayalım sohbetimize.

 

“Öza-kök tenri asra  yağız yir kılındukda ikin ara kisi oğlı kılınmış” (Türkiye Türkçe’si: Yukarıda mavi gök, aşağıda kara toprak yaratıldığında,ikisi arasında insan oğlu yaratılmış).[1]

 Geçmişin bize miras bıraktığı  tarihi yazıtlarımızdan aldığımız ve “Tanrı , (Gök) Kök” sözcükleri yan yana getirilmiş olan bu cümle  Gök Türklerin Tanrı inancının olduğunu bir daha göstermektedir.

T A N R I sözcüğü ile ilgili olan şahıs adları

 

Türkmenlerde  Allah anlamında kullanılan  “Tanrı” sözcüğü ile ilgili (birleşik isim olarak)   çok yaygın olan  özel isimler aşağıdakilerdir. Şunu da belirtmeliyiz ki, bu özel isimlerin hepsi erkek çocuklara, oğlanlara verilen isimlerdir.

TAŇRYBERDI (oğlanlara verilen ad)  , sözcüğün manası  “Yüce (Tanrı) Allah verdi. Onu O yarattı. Ona şükürler olsun” anlamındadır. Türkmenlerde bu özel ismin TAŇRYBEREN şekli de vardır.  Karşılaştır: TANRIVERDİ.

TAŇRYGULY(oğlanlara verilen ad), sözcüğün manası “(Tanrının) Allah’ın kulu” demektir.

TAŇRYMUHAMMET(oğlanlara verilen ad), sözcüğün manası “Allah’ın sevgili oğlu, Tanrının merhametli oğlu” demektir. Tabi ki burada özel isimin son  kısmı sevgili Peygamberimiz ile ilgilidir.   

 

 

 

 

 H U D A  sözcüğü ile ilgili olan şahıs adları

 

Bu sözcüğün aslı Farsça’dır,Tanrı anlamındadır[2]. Türkmence yazılışı “Hudaı” şeklindedir. Türkmenlerde bu sözcük Allah anlamının karşılığı olarak kullanılmaktadır.

HUDAİBERDI (oğlanlara verilen ad), manası “Allah verdi”

HUDAİBEREN(oğlanlara verilen ad), aynı anlamdadır, “Allah’ın verdiği oğuldur”.

HUDAİGULY(oğlanlara verilen ad),manası “Allah’ın kulu”.

HUDAİLY (oğlanlara verilen ad), inanca göre, “Allah’a sığınan , Allah’ın koruduğu çocuk” anlamındadır.

HUDAİNAZAR(oğlanlara verilen ad), halk arasındaki inanca göre manası “Allah’ın nazarıyla yaratılan; Allah nazardan korusun!” anlamındadır.

HUDAİNUR (oğlanlara  verilen ad), manası “Allah’ın nuru” anlamındadır.

HUDAİŞÜKÜR (oğlanlara verilen ad), halk inancına göre manası “Verdiği çocuk için Allah’a şükürler olsun!” anlamındadır.

HUDAİİAR (oğlanlara verilen ad),manası “Çocuğa Allah yar olsun, yardımcı olsun!” anlamındadır.

 

A L L A H  sözcüğü ile ilgili  olan şahıs adları

 

 

Türkmence’nin imla kurallarına göre başka dillerden alınmış sözcüklerin sonundaki “h” ünsüzü düşürülmektedir. Dolaysıyla Allah sözcüğü Türkmence’de “Alla” şeklinde yazılır. Allah sözcüğü ile kullanılan şahıs isimleri aşağıdakilerdir:

ALLABAİ(oğlana verilen ad), halk arasındaki inanca göre manası “Allah’ın verdiği çocuğun gönlü zengin olsun!”anlamındadır.

ALLABERDI (oğlanlara verilen ad),manası “Allah’ın verdiği çocuk” anlamındadır. Sözcüğün “ALLABEREN” şeklide çok kullanılır. Karşılaştır:Taňryberdi,Hudaıberdi, Taňryberen, Hudaıberen. Seyrek olsa bile “ALLADAT” şekliyle de karşılaşmak mümkündür. Anlamı “Allah’ın verdiği oğul” demektir.

Türkmenlerde bu sözcüğün kısaltılmış şekli de “Berdi” olarak kullanılmaktadır. Görüldüğü gibi özel ismin birinci kısmı Arapça, ikincisi ise Türkçe’dir.

ALLAGULY (oğlanlara verilen ad) ,manası “Allah’ın kulu”.Karşılaştır: Taňryguly, Hudaıguly.

ALLADURDY(oğlanlara verilen ad),halk arasındaki inançla ilgilidir. Anlamı”Allah’ın verdiği çocuk  dursun, uzun yaşasın, ölmesin”demektir.

  Bu inancı rahmetli Prof. Dr. Faruk Sümer hocamız şöyle açıklamıştır: “Türkler doğan çocukların birbiri arkasından ölmelerini de kötü ruhların veya göz değmesinin tesiri olduğuna inanıyorlar ve bu tesirleri önlemek için çocukların yaşamalarını dileyen bazı adları koyuyorlar. Bunlar başlıca Turan(Duran) ,Turmuş(Durmuş), Tursun(Dursun), Turak (Durak) ve Durdu adlarıdır.”[3] 

ALLAJAN (oğlanlara verilen ad), manası “Allah’ın verdiği oğul” demektir. “Can” sözcüğü O’ na  olan saygıyı gösterir.

ALLAMYRAT (oğlanlara verilen ad), anlamı “Allah muradına yetirsin”.

ALLANAZAR (oğlanlara verilen ad) , “Allah’ın nazar ettiği, nazardan koruduğu çocuk” anlamındadır.

ALLANUR (oğlanlara verilen ad), “Allah’ın nuru ile doğan çocuk” manasında.

ALLAHY[4](oğlanlara verilen ad). Prof. Dr. Soltanşa Atanıyazov’a göre bu ad XIX yy. Türkmen şairi Allahkulu ’nun lakabıdır. Karşılaştır:ALLAGULY. “Allah’ın kulu”.

ALLAİAR(ALLAYAR), (oğlanlara verilen ad), manası “Çocuğa Allah yar olsun, yardımcı olsun!” anlamındadır.

 

 

 

 

 

 

 

Doç. Dr. Berdi  Sarıyev, Gülalek Sarıyeva.

 

 

ŞAHIS ADLARI DESTANI-II

 

ANA,ATA,KABE,HAC İLE LİGİLİ OLAN TÜRKMEN ŞAHIS ADLARI

 

 

Değerli okuyucular! Sohbetimizi Türkmenlerde çok sık kullanılan bir deyimle başlamayı uygun gördük. Evet, “KÄBÄM-ENEM,KYBLAM-ATAM”diyorlar Türkmenler. Bir daha okuyalım. Şimdi de buradaki  sözcüklere dikkat edelim. Bunlardan dördü de bizim için çok kutsal ve  mukaddes sözcüklerdir. İşte,onlar: 1.KÄBE(KABE), 2.ENE(ANNE), 3.KYBLA(KIBLE), 4.ATA(BABA).  Sözcüklerin  dördü de iki  heceli kelimelerdir.

Bunlardan  ikisi bizim çok yakınımızdadır. Bizim  için gece-gündüz merak eden insanlardır. Onlardan en ilki  ve en yakını ANNEMİZDİR.

ENE (ANA)...Aşağı yukarı  üç harften oluşan bir  sözcüktür. Harfleri  az bile ise özü uz sözcüktür ANA kelimesi. Onun ağırlığı oldukça ağırdır, ölçmeye yerin  çekiş gücü  bile  yetmez. Onun yerini  başkası da  tutamaz. Tutup da  bilmez. Hep insan oğlunun annesi vardır. Bütün insanoğlu  neslinin ilk öğretmeni  Anadır desek de  yanlış olmaz. O bizi doğurdu, geçindirdi, edep talim terbiye verdi, büyüttü, kısacası insan olarak yetişmemizi sağladı. .Elinden gelen iyiliklerini, sıcak sevgisini  bizim için gece-gündüz eksik etmedi. Onun yaptığı iyiliklerinin yerini   başka hiçbir şey, para veya kıymetli bir eşya dolduramaz. Tek bir örnek, onun verdiği  ak sütünü ne veya neler ile ödeyebiliriz, söyler misiniz?!  Veya gecesini gündüz ederek geçirdiği uykusuz gecelerinin bir saatinin yerine ne verebiliriz ki?!

Bize dili , konuşmayı öğreten,  edebi, terbiyeyi veren  öğretmen yine Annedir. Bunun için kendi konuştuğumuz Türkçe’ye de “Ana dili” diyoruz. “Ata sözleri” diyoruz.  Bu sözcüklerin ağırlığı  asla ve asla tartışılamayacak kadardır ki, bundan dolayı Türkmenler onu  Allah’ın kutsal evine kıyaslayarak “ANNEM- KABEDİR, BABAM- KIBLEDİR” demişler.

Ana sevgisi...Çocuk ve büyük insan için onun sevgisi  kadar sevgiyi, sıcaklığı gibi sıcaklığı   başka biri veremez, onu değeri yüksek olan  altın ile de bulamazsın.

ANNE her zaman  mukaddestir bizim için. Türkmenlerde bunu ifade eden ata sözleri çoktur, bunlardan sadece bir örnekle yetinelim: “Ağlasa, Enem ağlar, galanı yalan ağlar” (AĞLARSA ANNEM AĞLAR, KALANI (BAŞKASI) YALAN AĞLAR)  deniliyor Türkmen ata sözünde. Bundan dolayı  dinimizin en esası ve kutsal evi olan KÄBE ile kıyaslayarak,Türkmenler “KÄBÄM ENEM”deyimini hala yaşatmaktadırlar .

ATA(BABA)...Bize daha yakın duran  insan olarak Anneden sonra  Baba gelir. Türkmenlerde babanın bizim için verdiği emeğine   “Atalyk Aladasy” denilir. Onun verdiği  derslerine , öğütlerine, bizim  için  söylediği  sözlerine “Atalar sözü”(ATA SÖZLERİ) denilir. Bizim yaşadığımız  yurdumuz da  hem Atanın   hem de Ananın adıyla bağlıdır. Bu sebepli  Türkmenlerde  “ATA WATAN”, “ENE TOPRAK”,  “GÖBEK GANYŇ DAMAN İERI”, “DOGDUK DIİAR” sözcüklerinin önemi çok büyüktür.

Kıble sözcüğünün  esası  manası  namaza durmak için yüzün yönünü gösterir. İslam İnançları Sözlüğü bunu şöyle açıklar : “KIBLE- namaz kılarken dönülmesi zorunlu olan Kabe yönü... Yön anlamına gelen Arapça kıbel kökünden türemiştir. (Ar. Kibla).Tam olarak,Kabe’nin batı köşesiyle altın oluk(Mizab) arasıdır.”1 

Sonuç olarak  Türkmenlerde ANA  mukaddes,kutsal  yere-Kabe’ye, Baba ise mukaddes,kutsal yöne – Kıble’ye benzetilerek, “Käbäm-Enem, kyblam-Atam” denilerek yukarıda söylediğimiz sözcüklerin dördü bir arada hala kullanılıyor ve şahıs adlarında da yaşatılıyor.

 

ENE  sözcüğü ile ilgili  olan şahıs adları

 

Türkmenlerde bu sözcük genellikle ana vefat ettikten sonra onun adının yitmemesi için kızlara verilen adlarda yaygın şekilde karşımıza çıkmaktadır.

ENE(kız adı). “Anne” anlamındadır.

ENEBAİ(kız adı). “Devletli olsun, zengin olsun” manasında.

ENEBIBI(kız adı). Burada “Bibi” sözcüğünün anlamı babanın kız kardeşi,hala ve bir derece manasındadır.

ENEBIKE(kız adı). Annenin adı takılan saygılı kız anlamındadır.

ENEGARRY(kız adı).Yaşlı ninesinin,büyük annesinin  adı takılan kız.

ENEGÜL(kız adı). Annesinin  adı takılan güzel kız veya annesinin çiçeği anlamında.

ENEGYZ (kız adı). Manası annesinin  adı takılan kız, annesinin kızı demektir.

ENEJAN(kız adı). Annesini can gibi kızı, anasını kuzusu anlamında.

ENEKÜTI (kız adı). Annesinin  adı takılan kalın dudaklı kız anlamında. Prof. Dr. Soltanşa Atanıyazov2 “küti” sözcüğünün eski “kut”kelimesi  ile bağlı olduğunu belirterek, annesini kutu anlamının yanı sıra uğur,baht,talih,mutluluk manasına dikkati çeker.

ENEKÄBE (kız adı). Kabe adı olan annesinin adı takılan kız anlamındadır.

ENEŞ (kız adı). Anne sözcüğü ile ayni anlamdadır, eşanlamlıdır,belki de “Anne ile eştir” sözcüğünün kısalan şeklidir.   

 

ATA   sözcüğü ile ilgili  olan şahıs adları

 

Türkmenlerde “ata” sözcüğü genellikle ata(baba) vefat ettikten sonra onun adının yitmemesi için oğlanlara verilen adlarda kullanılmaktadır.

ATA(oğlan adı).Baba,dede anlamındadır.

ATABAİ(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan. “Devletli olsun, zengin olsun” manasında.

ATABALLY(oğlan adı). Babasının adı takılan tatlı çocuk anlamında.

ATABERDI(oğlan adı) Babasının adı takılan oğlan. Anlamı “Allah atasının,babasını yerine bir oğul verdi. Onun izi,yolu yitmedi” anlamındadır. 

ATAWELI(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan. Atasının, babasının ilgisini, sevgisini kazanacak oğlan anlamı da vardır.

ATAGARRY(oğlan adı). Babasının veya dedesini adı takılan oğlan anlamındadır.

ATAGELDI(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan. Anlamı “Atamız,babamızın adı geri geldi” veya babanın geldiği gün doğulmuş çocuğa takılan addır. 

ATAGULY(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan, babasının kulu, babasına hizmet veren oğul anlamları vardır. 

ATAGURBAN(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan, babasının Kurban ayı doğulan oğlu manasında.

ATAGYLYÇ(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan veya kılıç  gibi keskin, zeki olsun anlamındadır.  

ATADURDY(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan dursun,uzun yaşasın manasında.

ATAJAN(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan, babasının canı, sevgili oğlu anlamındadır.

ATAKÖRPE(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan, babasının yerine gelen küçük oğlan manasında.

ATALY(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan,artık biz de babalı olduk anlamındadır.

ATAMERET(oğlan adı). Babasının adı takılan  ve Meret  ayında doğulan oğlan anlamında.

ATAMET(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan. “Mämmet”(Mehmet) sözcüğünden kısalmıştır. 

ATAMUHAMMET(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan. “Ata” ve “Muhammet” adlarından oluşan birleşik isimdir.

ATAMYRAT(oğlan adı) .Babasının adı takılan oğlan veya babasını muradı,isteği, arzusu anlamındadır.

ATAMÄMMET(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan. “Ata” ve “Mämmet” sözcüklerinden oluşan birleşik özel isim.

ATANAZAR(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan, Allah babanın yerine gelen oğlanı nazardan korusun anlamında.

ATANEPES(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan, babanın nefesinden doğulan.

ATANYİAZ(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan,dilenerek alınan oğlan anlamı da vardır.

ATAÖWEZ(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan, “Ata” ve “Öwez” kelimelerindendir anlamı babanın, atanın yerine gelen oğlan manasındadır. 

ATASARY(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan, “Ata” ve “Sarı” sözcüklerinden oluşan birleşik özel isimdir.

ATASEİIT(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan, “Ata” ve “Seyit” kelimelerinden oluşan birleşik addır.

ATAHAN(oğlan adı). Babasının adı takılan oğlan,babasının han oğlu manasında.

 

 

 

KÄ BE sözcüğü ile ilgili  olan şahıs adları

 

KÄBE (genellikle kız adı, Türkmenistan’ın bazı bölgelerinde oğlan adı olarak da görülür). Kutsal , sevilen çocuk anlamında da kullanılır.

KÄBEBAİ(oğlan adı).Kutsal, devletli, gönlü zengin oğlan anlamında.

KÄBEGÜL(kız adı). Kabe’nin gülü,çiçeği, güzel kız anlamında.

KÄBIŞ (kız ve oğlan adı). Çok sevilen çocuk anlamında. Bundan başka da Kabe adı olan annesinin adı takılan kız manası da vardır.

 

Hac ödevini yerine getirerek, hacı olmak arzusunun gerçekleşmesini her bir müslüman ister. Bu isteği   Türkmenlerdeki şahıs adlarında görebilmeniz için “Hacı” kelimesi ile ilgili olan özel isimlerin listesini sizlere sunuyoruz:(bunların anlamları zaten bellidir):

HAJY(oğlan ve kız adı)

HAJYALY(oğlan adı),

HAJYAMAN(oğlan adı)

HAJYAHMET (oğlan adı)

HAJYBAGT(kız adı)

HAJYBAİ(oğlan adı)

HAJYBAİRAM(oğlan adı)

HAJYBERDI(oğlan adı)

HAJYBIBI(kız adı)

HAJYBIKE(kız adı)

HAJYWELI(oğlan adı)

HAJYGELDI(oğlan adı)

HAJYGULY(oğlan adı)

HAJYGURBAN(oğlan adı)

HAJYGÜL(kız adı)

HAJYGYLYÇ(oğlan adı)

HAJYDURDY(oğlan adı)

HAJYKERIM(oğlan adı)

HAJYMAMA (kız adı)

HAJYMUHAMMET (oğlan adı)

HAJYMYRAT(oğlan adı)

HAJYMÄMMET(oğlan adı)

HAJYNAZAR(oğlan adı)

HAJYNEPES(oğlan adı)

HAJYNUR(oğlan adı)

HAJYNYİAZ(oğlan adı)

HAJYORAZ(oğlan adı)

HAJYRAHMAN(oğlan adı)

HAJYRAHYM(oğlan adı) 

HAJYSATLYK(oğlan adı)

HAJYSELIM(oğlan adı)

HAJYTAGAN(oğlan adı)

HAJYTUWAK(oğlan adı)

HAJYTÄÇ(kız adı)... vs.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Doç. Dr. Berdi  Sarıyev,  Gülalek Sarıyeva.

 

 

ŞAHIS ADLARI DESTANI-III

 

 

 

 

 

Biz  makalemizin  bu kısmında Türkmen dilindeki şahıs adlarında karşılaşan  “MYRAT”(MURAT)  kelimesi ile ilgili  sohbet etmeyi göz önünde tuttuk. Sizin de bildiğiniz gibi,  dilimizde “maksat, ulaşılan seviye,varılan   menzil, istek, arzu, sonuç” gibi anlamları olan  “myrat” sözüne  Türkmen oğlanlarının adlarının çoğunda  karşılaşabiliyoruz.

 Türkmenlerde Murat’ sız  (oğlan adı olmayan) ve Gül’ süz (kız adı olmayan)  ev veya aile yoktur desek o kadar da  abarttığımız sayılmaz.  Bunun bir kısmını Türkmenlerdeki birleşik özel isimlerden de  görebilmekteyiz:

 

1.Murat  adı genelde akraba terimleriyle birlikte kullanılmaktadır. Bu o adın yeni doğulan çocuğa ailece olarak takıldığının bir başka ifadesini anlatır :ATAMYRAT, KAKAMYRAT, BABAMYRAT, AGAMYRAT,DÄDEMYRAT,İEGENMYRAT ve başkalar.

 Ata sözünün bir anlamı da babanın babası manasını gelir. Bu bir taraftan babanın babasının adını yaşatmak, onun adını nesilden nesle geçirmek amacı ile çocuklara takıldığını gösterir.  “Kaka” sözcüğü Türk dilindeki  “baba” manasındadır. “Baba” sözcüğü ise  Türkmen dilinde annenin babası, Türk dilinde ise çocuğun babası anlamındadır. “Ağa” sözcüğünü Türkmenler kendinden büyük erkek kardeş için (abı) kullanılır. Yeğen sözcüğü ablanın kendisinin veya onun çocuklarından olan çocuğa verilen akrabalık terimidir. 

2. Türkmenlerde bu adın kameri  ay  isimleri ile ilgili kullanıldığını da görmekteyiz. Çocuğun doğduğu ayı kendinden sormadan adının yardımıyla öğrenebiliriz.  AŞYRMYRAT, SAPARMYRAT,TIRKEŞMYRAT,REJEPMYRAT,MERETMYRAT,ORAZMYRAT(bazı bölge- lerde  ARAZMYRAT veya ROZYMYRAT), BAİRAMMYRAT,GURBANMYRAT).

“Aşır” sözcüğü Kameri   hesabına göre ilk ayın adıdır, yani  Muharrem(Aşure)  ayının                Türkmence adlandırılmasıdır. Bu ay  Türkçe’de “aşure ayı” olarak da adlandırıldığını görmekteyiz. Böylece, Türkmenlerdeki AŞYRMYRAT adlı oğlanın Aşure ayında doğulmuş olduğunu tahmin edebiliriz, ve sonuçta da biz haklı çıkarız. .

Kameri sene hesabına göre ikinci aya  Türkmen dilinde SAPAR ayı denilir. Bu sözcükten  yola çıkma, sefere çıkma, yolculuk yapma manası anlaşılmaktadır. “SAPAR, SAPARMYRAT,SAPARBERDI,SAPARGELDI” gibi şahıs adları kameri ayı ile ilgilidir.

Türkmen dilinde kullanılan TIRKIŞ (TIRKIŞMYRAT, TIRKEŞMYRAT) adı kameri senesinin üçüncü, dördüncü,beşinci ve altıncı aylarının birleşmiş şeklini ifade eder. Türkmenlerde bu ayların toplu adı olarak “DÖRT TIRKEŞIK” denilir. Türkmenlerde DÖRT TIRKEŞIK  ayları şöyle sıralanmaktadır: 1.REBIGILOWWAL, 2.REBIGILAHYR, 3.JUMAILOWWAL; 4.JUMADILAHYR. “Rebiyülevvel”-bunun birinci, kameri  senesinin ise üçüncü ayına denk gelir.  Türk dilinde “büyük mevlit ayı”denilir. “Rebiyülahır”-ikinci, kameri senesinin ise dördüncü ayına denk gelir. Türk dilinde “küçük mevlit” denilir.

3. “Murat” sözcüğünden önce sıfatların getirildiğini de görebilmekteyiz: AKMYRAT, İAGŞYMYRAT,TÄZEMYRAT, EZIZMYRAT ve başkalar.

4. “Murat” sözcüğüne geçmiş zaman fiil ekini ekleyerek de şahıs adlarını türetmiştir Türkmenler ve özel isim olarak kullanmaktadırlar:BERDIMYRAT,DURDYMYRAT, GELDIMYRAT gibi.

Bu şahıs adlarında birinci ve ikinci kısmının yerinin değiştiğini  de görebilmekteyiz:MYRATBERDI, MYRATDURDY,MYRATGELDI...

5. “MURAT” adının geçmişteki vazife, görev, derece ile ilgili kullanıldığına dair adlar da bulunmaktadır:ŞAMYRAT,WEZIRMYRAT,HANMYRAT,BEGMYRAT,BAİMYRAT, GULMYRAT,BEKMYRAT ve başkalar. 

 

 

 

 

6. Bunlardan  bazıları da dini düşünceler ve görevlerle ilgilidir:HAJYMYRAT, PIRMYRAT,SOPYMYRAT,HOJAMYRAT,SEİITMYRAT,ŞYHMYRAT,WELMYRAT,MAGTYMMYRAT ve başkalar.

7.Türkmenlerde de Cuma günü uğurlu gün sayılır. Cuma gününde doğan  oğlanlara JUMAMYRAT,ANNAMYRAT,ADNAMYRAT adları takılır.

8.Türkmenlerde çocuğu küçük yaşta, henüz çocukken ölen  anne-babaya “Öwezine ogul bersin!”, “Öwez ogluňyz bolsun!” gibi  başsağlığında  bulunulur.

“ÖWEZMYRAT” adı da önce ölmüş çocuğun yerine gelen çocuk anlamını ifade etmektedir. Türkmenlerde ailedeki oğlan çocuğun sayısını andıran adlar da bulunmaktadır. Dördüncü  oğlana ÇARYMYRAT, beşincisine BÄŞİMMYRAT, altıncısına da ALTYMYRAT gibi adları kullanırlar.

10.”Tağan”(sacayağı,sehpa anlamında) Türkmenlerde  dayanım ömrü uzun olan,ve hatta ateşe bile dayanabilen bir özelliğin simgesidir. Halk arasındaki inanca göre yeni doğulan çocuğun yaşı uzun olsun, her bir zorluluğa dayanabilsin ümidiyle o çocuğu sacayağının içinden üç kere geçirmişler. O çocukların bazılarının adına da TAGANMYRAT  takmışlar.

11.Bu adın güç,kuvvet,sevinç manaları da vardır. Bunu GÜİÇMYRAT,KUWWATMYRAT, GUWANÇMYRAT ,DAİANÇMYRAT, BEGENÇMYRAT adları  da göstermektedir.

12.Sağ-selametlik,esenlik anlamını ise AMANMYRAT,ESENMYRAT adlarından bulabiliriz.

13.Bu adın mevsim ile bağlantısı İAZMYRAT,GÜİZMYRAT adlarından da görülür.

14.Devletlilik, düğün, bayram , kutlama törenleri  ile ilgili adlara: DÖWLETMYRAT, BAİRAMMYRAT, TOİMYRAT, GUTLYMYRAT, SAİLAWMYRAT,ILMYRAT gibi adları örnek gösterebiliriz.  

15.Güçlülüğün simgesi olan hayvanlarla da ilgili verilmektedir bu Murat adı: GOÇMYRAT, (KOÇMURAT), ŞIRMYRAT,ARSLANMYRAT,GURTMYRAT gibi... 

16. Türkmenler yeni doğmuş olan ayı yüzüne sürerler. Bu onların ayı kutsal gördüklerinin bir ifadesidir, “Allah gelecek ayları  da göstersin” anlamını taşır. Türkmenlerdeki AİMYRAT adı da bu kutsallığın başka bir örneğidir.

17. Allah ve dini düşünceler ile ilgili adlara  ALLAMYRAT,HUDAİMYRAT,HAKMYRAT, HALYKMYRAT, MUHAMMETMYRAT, MÄMMETMYRAT gibi isimleri örnek göstermek olur.

18.Yitiliğin, keskinliğin , zekanın timsali olan kılıç ile ilgili GYLYÇMYRAT(Kılıçmurat)  adını takarlar  Türkmenler yeni doğulan oğlan çocuğuna.

19.Bir işin sonucunun uğurlu olması için hayırlı günü beklerler Türkmenler. O güne “Sähet güni” (uğurlu gün manasında) derler. O günde doğulan çocuğa SÄHETMYRAT adını verirler. 

20. Evet,sonuç olarak şunu söyleyebiliriz. Türkmenler ata sözlerinin birinde  “Yhlasa-myrat” (“Ya gayret , gayret sonunda Murat”) demişler ve kendi çocuklarını başların tacı olarak görüp,onlara TÄÇMYRAT,TÄJIMYRAT    adını da koymuşlardır .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Doç. Dr. Berdi  Sarıyev, Gülalek Sarıyeva.

 

ŞAHIS ADLARI DESTANI-IV

 

II. Fiiller ve  Türkmen adları

Türkmen dilinde “almak,atmak, olmak, vermek, çapmak, gelmek, göçmek,doğmak, dönmek, durmak,solmak,yağmak” gibi fiillerden çeşitli özel adların, şahıs adların yapıldığını görebiliriz. Onlardan  “vermek-gelmek-durmak” şeklindeki  üçgeni hatırlatan fiil gruplarından oğlan adlarını türetmek daha da işlek bir biçimde kullanılmaktadır. Basit özel isimler  bu fiiller grubuna geçmiş zaman  şekli verilerek yapılar ve sık kullanıldığı görülür:  BERDİ,GELDİ,DURDI.

Bu durum ile birleşik özel isimlerde de karşılaşabiliriz:

1.Yüce  Biribar’ın (Allah’ın) kutsal adlarının  sonuna “bermek” (vermek) fiilinin geçmiş zaman ekinin eklenmesiyle yapılan şahıs adlarına örnekler: TAŇRIBERDİ,ALLABERDİ, HUDAYBERDİ,JEPBARBERDİ,RAHMANBERDİ,RAHIMBERDİ,KADIRBERDİ,HAKBERDİ,HALIKBERDİ, SUHANBERDİ, KERİMBERDİ, JELİLBERDİ,AZIMBERDİ,ULUGBERDİ ve başkalar. Bu özel  adlar aslında şekil yapısına göre bir özne ile bir yüklemden oluşan küçük ve kısa bir cümlelerdir. 

2. Türkmenlerde bu adların kameri  ay  isimleri ile ilgili kullanıldığını da görmekteyiz. Çocuğun doğduğu ayı kendinden sormadan adının yardımıyla öğrenebiliriz. Önce “vermek” fiili ile örneklere bakalım: AŞYRBERDİ, SAPARBERDİ, REJEPBERDİ, GURBANBERDİ, BAİRAMBERDİ,ORAZBERDİ,ARAZBERDİ, MERETBERDİ,ROZYBERDİ ve başkalar.

Bu durumu “gelmek,durmak” fiililerinde de görebiliriz: AŞYRGELDİ, AŞYRDURDY, SAPARGELDİ,SAPARDURDY,REJEPGELDİ, REJEPDURDY, GURBANGELDİ, GURBANDURDY, BAİRAMGELDİ, BAİRAMDURDY, ORAZGELDİ, ORAZDURDY,ARAZGELDİ,ARAZDURDY MERETGELDİ,MERETDURDY ve başkalar.

3. Bu adlar genelde akraba terimleriyle birlikte kullanılmaktadır. Bu da o adların yeni doğulan çocuğa ailece olarak takıldığının bir başka ifadesini anlatır ve bazen de onların eski adlarını taşıdığını simgeler:ATABERDİ,ATAGELDİ,ATADURDI, KAKAGELDİ, KAKADURDI, BABAGELDİ,BABADURDI,AGABERDİ,AGAGELDİ,AGADURDI,İEGENBERDİ,İEGENDURDI,İEGENGELDİ ve başkalar.

4. Türkmenlerde Cuma(Juma) günü uğurlu gün sayılır. Cuma gününde doğan  oğlanlara: ANNABERDİ,ANNAGELDİ,ANNADURDI,ADNAGELDİ,ADNADURDI,ADNABERDİ,JUMABERDİ,JUMAGELDİ,JUMADURDI gibi adlar takılır ve başkalar.

5.Bu  adlardan geçmişteki vazife, görev, derece ile ilgili kullanıldığına dair adlar da bulunmaktadır: ŞABERDİ,ŞAGELDİ, ŞADURDI, HANBERDİ,HANGELDİ,HANDURDI, WEZİRBERDİ,WEZİRGELDİ,WEZİRDURDI,SOLTANBERDİ,SOLTANGELDİ,SOLTANDURDI, BEGBERDİ, BEGGELDİ, BEGDURDI, BEKDURDI,BAYBERDİ,BAYGELDİ,BAYDURDI, GULBERDİ,GULGELDİ, GULDURDI,TÖREBERDİ,TÖREGELDİ,TÖREDURDI  ve başkalar.

6. “Nur, kar,yağmur” gibi  bereketliliğin simgesini anlatan isimler ile ilgili örnekler: NURBERDİ, NURGELDİ, NURDURDY, GARBERDİ, GARGELDİ, GARDURDI, YAGMYRBERDİ,  YAGMYRGELDİ,  YAGMYRDURDI ve başkalar.

Bu sözcüklerden bazıları (nur,kar) “yağmak” fiili  ile kullanılmaktadır: NURYAGDI,GARYAGDI .

7.Bazıları da  mevsim, fasıl, zaman ile ilgilidir:YAZBERDİ, YAZGELDİ,YAZDURDI,GÜYZBERDİ,GÜYZGELDİ,GÜYZDURDI ve başkalar.

8.Önce de hatırlattığımız gibi ,”Tağan”(sacayağı,sehpa anlamında) Türkmenlerde  dayanım ömrü uzun olan,ve hatta ateşe bile dayanabilen bir özelliğin simgesidir. Halk arasındaki inanca göre yeni doğulan çocuğun yaşı uzun olsun, her bir zorluluğa dayanabilsin ümidiyle o çocuğu sacayağının içinden üç kere geçirmişler. O çocukların bazılarının adına da TAGANMYRAT  takmışlar. Bu kelimenin fiiller ile ilgili şu örnekleri görülmektedir: TAGANBERDİ, TAGANGELDİ, TAGANDURDI.

9. Sağ-selamet  manasındaki düşünceler ile ilgili örnekler: AMANBERDİ, AMANGELDİ, AMANDURDI, ESENBERDİ, ESENGELDİ, ESENDURDI ve başkalar.

10. Devlet ve devletlilik  ile ilgili adlara : DÖWLETBERDİ, DÖWLETGELDİ, DÖWLETDURDI örneklerini verebiliriz.

11. Türkmenlerde çocuğu küçük yaşta, henüz çocukken ölen  anne-babaya “Öwezine ogul bersin!”, “Öwez ogluňyz bolsun!” gibi  başsağlığında  bulunulur. “ÖWEZMYRAT” adı da önce ölmüş çocuğun yerine gelen çocuk anlamını ifade etmektedir. Bu adın fiiller ile ilgili  örneklerine  ÖWEZBERDİ,ÖWEZGELDİ,ÖWEZDURDI  gibi   adları gösterebiliriz.

12. Önce de söylediğimiz gibi “Murat” sözcüğüne geçmiş zaman fiil ekini ekleyerek de şahıs adlarını türetmiştir Türkmenler ve özel isim olarak kullanmaktadırlar: BERDIMIRAT,DURDIMIRAT, GELDIMIRAT gibi.

Bu şahıs adlarında birinci ve ikinci kısmının yerinin değiştiğini  de görebilmekteyiz:MIRATBERDI, MIRATDURDI,MIRATGELDI...

13. Türkmenler hayatının devamı olarak bilen  kendi çocuklarını başların tacı olarak görüp,onlara TÄÇBERDİ,TÄÇGELDİ,TÄÇDURDI gibi adları da koymuşlardır .

14.Bundan başka da oğlan adlarında, ayrıca birleşik  şahıs adlarında az sayılı olsa bile şu fiiller ile karşılaşabiliyoruz:DAŇATAR,DAŇGELDİ, ITALMAZ, AYDOGDI, GÜNDOGDI, GÜNDURDI, ATÇAPAR, ATBAKAR, ILDURDI, ILGELDİ,GÖÇER ve başkalar.

ATBAKAR ,ATÇAPAR, DAŇATAR, GÖÇER gibi adlarda  fiilin geniş zamanının olumlu ekini görebiliyorsak, ITALMAZ,SOLMAZ(kız adı)gibi adlarda da olumsuz şekli ile karşılaşırız.

15.Bazı özel isimlerde  sıfat fiil ekini de görebilmekteyiz: ALLABEREN, HUDAYBEREN, ÖWEZGELEN ve başkalar.

 

 

 

Doç. Dr. Berdi  Sarıyev, Gülalek Sarıyeva.

ŞAHIS ADLARI DESTANI-V

 

OĞUL SÖZCÜĞÜ NEDEN KIZLARDA?!

Türkmenlerde çocuk meselesinde örnek alınacak kadar bir güzel deyim vardır: “OGULDYR DÖWLETİŇ BAŞY, GYZ HEM BOLSA,GÖWÜN HOŞY”derler. (Oğuldur devletin (devletliliğin) başı, kız da olsa yene gönül  hoşudur, gönle yakındır  anlamında).  

Gördüğünüz gibi bu deyimde insan oğlunun çocuk ile ilgili görüşü yukarı seviyede süslenmiştir. Oğla, oğlana ayrıca bir saygı simgesi verilmiş olduğunun ifadesidir bu. Oğul olmadığında   oğul sözcüğünün  hizmeti  kıza verilmiş ve böylece  kızlara  da tam oğlanlardaki gibi  hürmet,saygı gösterilmiştir.

Bunu biz Türkmenlerin kendi çocuklarına taktığı özel isimlerden de görebiliriz. Yaptığımız araştırmaların sonucunda Türkmen kız adlarında “oğul” sözcüğünün  daha yaygın bir şekilde kullanıldığını göstermektedir. Gözlemlerimizin sonucunda elde ettiğimiz örnekler listesi  aşağıdaki gibidir:

OGULBİBİ,

OGULBİKE,

OGULTÄÇ,

OGULGÜL,

OGULBOLDI,

OGULSONA,

OGULDURDY,

OGULDURSUN,

OGULGEREK,

OGULDÖNDİ,

OGULSAPAR,

OGULSABYR,

OGULGURBAN,

OGULBAYRAM,

OGULJAN,

OGULJEMAL,

OGULJAHAN,

OGULNYYAZ,

OGULNÄZ,

OGULAİ,

OGULAMAN,

OGULHAJAR(OGJAR),

OGULHAN,

OGULSOLTAN(OGSOLTAN),

OGULGÖZEL,

OGULBAGT,

OGULNABAT,

OGULJUMA,

OGULBAHAR,

OGULTAGAN,

OGULMEŇLİ,

OGULHAL,

OGULHALLY,

OGULKEYİK,

OGULJEREN,

OGULHAJAT,

OGULBOSSAN,

OGULNUR,

OGULŞEKER,

OGULABAT(OGLABAT),

OGULAJAP (OGLAJAP),

OGULORAZ(OGLORAZ),

OGULBÄBEK,

OGULBEG,

OGULJENNET,

OGULKİŞİ,

OGULMİWE,

OGULNAR,

OGULNÄZİK,

OGULSENEM,

OGULPAŞA,

OGULSURAİ,

OGULSÜLGÜN,

OGULTUWAK,

OGULMARAL,

OGULHESEL,

OGULŞİRİN ve başkalar.

Acaba, kızı olup da,  oğul isteği-arzusu olanlara  kızlar için kullanılan Türkmen güldestesine benzeyen   bu liste yeterli olamaz mı?! 

 

 

 

 

 

 

KİMİN KULU?!

 

 

Türkmen dilinde birleşik özel  adlarda oğlanlar ile ilgili  “guly”(kul, kulu)  sözü çok yaygın kullanılmaktadır. Biz onları  belli bir grupta gösterebilme için aşağıdaki şekilde vermeyi uygun gördük:

1. Beıik Biribaryň(Yüce Allah’ın)  kutsal  adlarının  sonundan “kulu” sözcüğünün getirilmesiyle türetilen şahıs adlarının örnekleri: TAŇRYGULI, ALLAGULI, HUDAYGULI, JEPBARGULI, RAHMANGULI, RAHIMGULI, KADIRGULI, HALIKGULI, SUHANGULI, KERİMGULI, JELİLGULI, AZIMGULI ve başkalar. 

2.Gulı(kulu) sözünün eski zamandaki vazife  derece adlarıyla da birlikte kullanımı da görülmektedir:ŞAGULI,HANGULI,WEZİRGULI,SOLTANGULI,BEKGULI,TÖREGULI,EMİR-GULI, PİRGULI ve başkalar.

3.Bu sözcüğün  belli bir bayramlar,törenler ile bağlantısı da olabilir:TOYGULI, BAYRAMGULI, SAYLAWGULI ve başkalar.

4. Türkmenlerin bu adlarının  belli bir kısmı da kameri   ay adları ile ilgilidir. Böylece çocukların o aylarda doğulduğunu da öğrenmek mümkündür:AŞIRGULI, SAPARGULI,REJEPGULI,ORAZGULI,ARAZGULI,BAYRAMGULI,MERETGULI,GURBAN-GULI ve başkalar.

5.Gulı(kulu) sözcüğünün bazı örnekleri de   haftanın Cuma günü doğulan çocuğa verilmektedir: ANNAGULI, JUMAGULY.

6.Bu adın önüne “nur” sözcüğü  getirilerek de kullanıldığı görülür: NURGULI.

7.Dini düşüncelerle ilgili örnekler: SEİİTGULY, HOJAGULY, IŞANGULY, MAGTYMGULI, ÖWLÜYÄGULI ve başkalar.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

İaşlar üçin  düşündiriş häsiıetli makalalardan*

 

“MAŞGALAM – BAŞ GALAM”

 

 

Bu bir türkmen atalar sözüdir.Muny okan her bir okyjy maşgalanyň gala,çadyr,öı bilen nähili baglanyşygy barka diıip gyzyklanmagy gaty mümkindir. Türkmenlerde maşgalanyň öı,gala bilen baglanyşdyrylmagynyň özboluşly ,örän täsin we bütin dünıä nusga bolup biljek has gadymy bir taryhy syryny açmaklyga biz şu makalanyň adyndan başladyk.

Örän irki döwürlerde gadymy oguzlar,türkmenler maşgala düşünjesiniň düıbüni tutmak üçin ıaşulularyň uly we ilkinji maslahatlarynyň birini geçiripdirler.Şol maslahatyň gün tertibinde ıeke-täk baş meselä orun berlipdir.Ol hem gadymy oguzlaryň maşgala meselesiniň esasyny düzmek, düıbüni tutmak meselesi bolupdyr.Bu tutumly mesele barada türkmen halkynyň arasynda şeıle rowaıat aıdylıar.Şol rowaıata görä,ıaşulularyň uly maslahaty ıedi günläp dowam edipdir we oguzlarda maşgala düşünjesiniň iň uly meselelerinden başlap,iň ownuk meselelerine çenli garaıyşlara seredilip geçilipdir.Gepiň gysgasy,bu tutumly mesele ata-babalarymyzyň aıdyşlary ıaly “ıedi ölçelip,bir biçilipdir”.Netijesi-de erbet bolmandyr,başgaça aıtsak, “Biçilen don gysga bolmandyr”.Rowaıata görä,maslahaty oňa gatnaşan iň ıaşuly aksakally goja jemlemeli eken.Ol ıygnananlaryň öňüne çykyp maslahatda soňky gelnen netijäni örän gysga we az sözlülik bilen beıan edipdir.Ol maşgala meselesinde gadymy oguzlaryň ak öıünden nusga alynmalydygyny aıdyp, “Altmyş başly ak öıüň ıaraşygy sallançakdyr”diıip sözüni jemläpdir.

Elbetde,şu ıerde okyjyny köp zatlar gyzyklandyryp biler,üznüksiz sorag ıagdyrmaga hem taııardyr.İöne olaryň ıeke-täk jogaby şeıle: “Gadymy oguzlarda,türkmenlerde, umuman alanyňda türklerde maşgalanyň  esasynda ak öı ıatıar”.

Öılenmek,öıli-işikli bolmak, öılendirmek, öıli-işikli etmek... Maşgala gurmak bilen baglanyşykly bolan bu işlikler bizi ıene ak öıe getridi.Bu gün türk dünıäsiniň örän giň topraklary öz içine alıan ümmülmez geografiıasyna maşgala terminleri bilen baglanyşykly lingwistik ekspedisiıa guraısak,türki dilleriň tas barysynda diıen ıaly  bu işlikleri sanawymyzyň ilkinji setirlerine altyn harplar bilen ıazmaly bolardyk.Hut şeıle ederdik.Bu inkär edip bolmajak bir hakykatdyr.

Şu hakykatyň özeninde altyn harplar bilen ıazylıan ak öı bar.Şol ak öı bolsa üç sany esasy sütünden ybarat:1-nji sütünine GEREGE diıilıär.Orny boıunça aşakda goıulıar,toprak bilen biraz bagrybadaşan şekilde ıerleşdirilıär.Aşakda goıulmagynyň sebäbi öıüň ähli agramy onuň egninde oturdylıar.Türkmenlerde oňa başgaça “tärim” hem diıilıär.2-nji sütünine TÜİNÜK diıilıär.Orny boıunça ıokarda goıulıar.Sebäbi girişdir çykyşyň, gözegçiligiň esasy çeşmesini alamatlandyrıar.3-nji sütünine bolsa UK diıilıär. Orny boıunça aralykda goıulıar.Sebäbi hemişe arabaglanyşygy,berkligi, agzybirligi,pugtalygy alamatlandyrıar.Şeılelikde,bu sütünler ıerli-ıerinde goılup,gadymy oguzlaryň ak öıi gurulıar.

Siziň bilşiňiz ıaly,ak öıleri bolsa hemişe MAŞGALA bezeıändir. Maşgalanyň hem öz gezeginde üç sany esasy daıanjy bardyr.1-njisine ÄR(ERKEK) diıilıär.Ol maşgalabaşydyr,çünki maşgalanyň ähli keşigini, agyr ıüküni öz egni bilen çekıändir.Onda maşgalada erkegiň(äriň) erkegiň ıerine ıetirıän hyzmaty ak öıdäki geregä(tärime)çalymdaşdyr.2-njisine AİAL (KADIN) diıilıär.Ol maşgalabaşynyň gözeçisidir(gözetmen manysynda). Maşgalanyň hojalygyndaky ähli zatlara ıokary jogapkärçilik we eıeçilik gözi bilen garaıandyr.Şonuň üçin ol özüniň orny boıunça,ıerine ıetirıän hyzmaty boıunça-da ıokary çykarylan ak öıdäki tüınüge çalym edıändir.3-njisine bolsa ÄR-AİALYŇ ÖZARA GATNAŞYGY diıilıär.Bu gatnaşyk mäkämligiň simwoludyr.Onuň hyzmaty ak öıdäki uklaryň hyzmatyna deň gelıändir.

Hawa,gadymy oguzlar,türkler öňki döwürlerde durmuşa çykaryljak gyzy synlamaga, görmäge gitmekçi bolanlarynda “Pylanylaryň öıüni görmäge gitjek” diımekliginiň hem özboluşly düşündirişi bolmagy ähtimal.Türkmen halkynyň arasynda aıdylıan rowaıata görä,öılenjek ıigit bilen gyza aıdylman, onuň ata-enesiniň,dogan-garyndaşlarynyň arasynda “öı synlamak” däbi bolanmyş.Bir gün öı synlamaga gidilipdir.Garşy tarap gelen myhmanlary gowy hormatlapdyr.Hödür-kerem edilipdir.Durmuşa çykjak bolıan gyz öıe az salymlyk girip-çykyp hyzmat edipdir.Soňra habar soralypdyr.Myhmanlar öı synlamaga gelendiklerini aıdypdyrlar.Söhbetdeşlik esli wagtlap dowam edipdir. Öı eıeleri gelen myhmanlara “Biziň öıümizi nähili gördüňiz ?”diıipdirler. Öılenjek oglanyň ejesi “Öıüňiziň öı kemi ıok,ıöne ÇAGARYGY biraz gyşygrak eken-dä...” diıip jogap beripdir.Gyz örän düşbi we diıseň akylly eken. Ol ata-enesiniň çykgynsyz ıagdaıa düşendigini derrew aňlapdyr we olary bu ıagdaıdan halas etmek üçin ulularyň ıa-da gelen myhmanlaryň ıanynda geplemezlik,gürrüňlerine goşulmazlyk babatdaky edebini bozup,olardan ötünç sorapdyr-da,oglanyň ejesine ıüzlenip: “Keramatly käbäm,çagarygy gyşyk-da bolsa,tüssesi dogry çykıandyr...” diıip,utanjyndan saklanyp bilmän öıden daşary çykyp gidipdir.Çünki,durmuşa çykjak bolıan gyzyň bir gözi çaşyrak eken.Oglanyň ejesiniň “çagarygy gyşyk”diımeginiň sebäbi hem şonuň üçindir. Oglanyň ejesi gyzyň näzik göwnüne degendigine örän gynanypdyr,ıöne akylly gyzy hem öz ogluna gelin edip alypdyr.Bu bir rowaıat.İöne rowaıatyň esasynda-da belli bir hakykat ıatıar.

Bu rowaıatdaky ÇAGARYK sözi hem ak öı bilen baglanyşyklydyr. Ol tüınügiň parçalaryndan bir bölekdir.Onuň asly “çykmak” işligindendir,ıagny gadymy şekili ÇYKARYK bolmagy mümkindir.Ak öıdäki çykaryk/çagaryk gelin-gyzlaryň gözelleginiň alamatydyr.

Jemläp aıdanymyzda, “Altmyş başly ak öıüň ıaraşygy sallançakdyr*” diııän türkmenlerdäki “MAŞGALAM-BAŞ GALAM” diıen atalar sözi aslynda çeper hakykatyň durmuş hakykatyna öwrülendiginiň anyk nusgasydyr.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



[1] Vılh.Thomsen. Orhon ve Enisey Yazıtlarının çözümü.Ilk bildiri.Çözülmüş Orhon Yazıtları.Çeviren Vedat KÖKEN.Ankara,1993,s. 97.

[2] Türkçe Sözlük.1,A-J.TDK,9.Baskı.Ankara,1998,s.1007.

[3] Prof. Dr. Faruk Sümer. Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları. -I-.İstanbul, 1999, s.18.

[4] Prof. Dr. Soltanşa Atanıyazov. Türkmen Adam Atlarınıň Düşündirişli Sözligi. Aşgabat,1992,s.42.

1 Orhan  Hançeroğlu. İslam İnançları Sözlüğü. İstanbul,1994,s.247.

2 Prof. Dr. Soltanşa Atanıyazov. Türkmen Adam Atlarınıň Düşündirişli Sözligi. Aşgabat,1992,s.253.

* Bu makalalar gyzym Gülälek Saryıewa bilen bilelikde taııarlanyldy.

* Ak öıdäki uklaryň sany köplenç altmyş sanydyr.Sallançak bolsa perzendiň simwoludyr,maşgalanyň dowamatynyň buşlukçysydyr.